शेतीचे व्यापारीकरण म्हणजे शेतीचा उपयोग केवळ स्वतःच्या उपजीविकेसाठी न करता, नफा मिळवण्याच्या उद्देशाने करणे. ब्रिटिशांच्या राजवटीत हिंदुस्थानात शेतीचे व्यापारीकरण मोठ्या प्रमाणावर झाले, त्याचे हिंदुस्थानवर अनेक चांगले आणि वाईट परिणाम झाले.

• सकारात्मक परिणाम:
  • नवीन पिकांची ओळख: व्यापारीकरणामुळे देशात नगदी पिके (cash crops) जसे की कापूस, चहा, नीळ, अफू, इत्यादींची लागवड वाढली.
  • उत्पादन वाढ: काही भागांमध्ये नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धतींचा वापर झाल्याने उत्पादन वाढले.
  • बाजारपेठ विकास: शेतीमालासाठी बाजारपेठा विकसित झाल्या आणि व्यापार वाढला.
• नकारात्मक परिणाम:
  • अन्नसुरक्षेचा अभाव: नगदी पिकांवर जास्त भर दिल्याने अन्नधान्याच्या उत्पादनात घट झाली, ज्यामुळे अन्नसुरक्षेची समस्या निर्माण झाली.
  • शेतकऱ्यांचे शोषण: ब्रिटिश सरकार आणि सावकारांनी शेतकऱ्यांचे शोषण केले, कारण त्यांना कमी किंमतीत त्यांची उत्पादने विकण्यास भाग पाडले जात होते.
  • गरिबीत वाढ: अनेक शेतकरी कर्जबाजारी झाले आणि त्यांची जमीन गमवावी लागली, ज्यामुळे गरिबी वाढली.
  • प्रादेशिक असमतोल: काही प्रदेश नगदी पिकांच्या उत्पादनात पुढे आले, तर इतर प्रदेश मागासलेलेच राहिले, ज्यामुळे प्रादेशिक असमतोल वाढला.
  • पर्यावरणावर परिणाम: जास्त उत्पादन घेण्यासाठी रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा वापर वाढला, ज्यामुळे पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम झाला.

एकंदरीत, शेतीचे व्यापारीकरण हिंदुस्थानसाठी एक मिश्र अनुभव होता. काही बाबतीत विकास झाला असला तरी, त्याचे नकारात्मक परिणाम अधिक गंभीर होते, ज्यामुळे गरीब शेतकरी अधिक गरीब झाले आणि देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर दीर्घकाळ परिणाम झाला.