विठ्ठलाला बुक्का का लावतात

महाराष्ट्राचे लाडके दैवत म्हणजे पांडुरंग. पंढरीत तो विठ्ठल हा सदा भक्तांच्या गोतावळ्यात रमलेला आहे. त्यांच्या ओढीने भक्त पंढरीला जातात. विठोबाला भेटायला जाताना वारकरी अबीर-बुक्का आणि तुळशीमाळा भेट म्हणून देतात. बाकी या देवाला कशाची अपेक्षा नसते. विठोबाचं आणि वारकऱ्यांचं नातं वर्षानुवर्षे असेच सुरु आहे. तुम्ही पाहिलं असेल वारकरी कायम कपाळाला बुक्का लावतात. विठोबाला भेटायला जातांना त्याच्यासाठी खास बुक्का घेऊन जातात. विठोबाच्या अभंगात सुद्धा बुक्का असतोच.

माझ्या इठूला नका म्हनूसा काळा काळा।

माझा तो सबजाचा ढाळा।

पंढरीचा बुक्का लागला माझ्या मुखा।

सावळा पांडुरंग मला भेटून गेला सखा।।

किंवा

कपाळी बुक्का टिळा,विठ्ठल माझा भोळा

सकळ वारकऱ्यांच्या कळा सोशीत असे

असा हा बुक्का म्हणजे काय? तो का लावतात? असे अनेक प्रश्न आपल्याला पडले असतील. बुक्का पांढरा आणि काळा अशा दोन्ही रंगांत सापडतो. पांढरा बुक्का जैन आणि बंगाली लोकांत वापरतात. महाराष्ट्रात काळा बुक्का वापरतात. चंदन, नागरमोथा, बकुळीची फुलं, वाळा, दवणा, मरवा अशा सुगंधी पदार्थांची वाळवून वस्त्रगाळ पूड करून ती कोळशाच्या पुडीत एकत्र करून काळा बुक्का बनवतात. पांढर्‍या बुक्क्यासाठी कापराची वस्त्रगाळ पूड वापरतात आणि चंदन, वाळा, देवदार, लवंग, वेलची अशा पदार्थांचा वापर करतात. अनेक नैमित्तिक पूजेत बुक्का वापरला जातो. बहुधा फक्त वैष्णवांत बुक्का वापरतात. त्यामुळे विठ्ठलाचे भक्त बुक्का वापरतात. यात्रेवरून प्रसाद म्हणूनही वारकरी बुक्का घेऊन येतात.

तुम्ही पाहिलं असेल विठ्ठलाला बुक्का लावला जातो. त्याला कधी कुंकू लावलं जात नाही. कारण कुंकू हे प्रत्यक्ष कार्यरत आदिशक्तीचे प्रतीक आहे. तर विठ्ठल हे शिवाच्या वैराग्यभावाचे, म्हणजेच साक्षीभावाचे प्रतीक असल्याने त्याला बुक्का लावला जातो. विठ्ठल हा प्रत्यक्ष कार्यस्वरूप नसून तो कर्मस्वरूपी आहे. सगुणाच्या साहाय्याने निर्गुणाची कास धरून ध्येयाप्रती स्थिरतेत एकत्व साधत असतो. मायेतील आसक्ती त्यागून वैराग्यभावात, म्हणजेच निर्गुणात रमणारा जीवच या पदाला पोहोचू शकतो. बुक्का लावल्याने श्री विठ्ठलाच्या मूर्तीत आज्ञाचक्राच्या ठिकाणी सुप्त असणाऱ्या साक्षी भावात्मकरूपी वैराग्यलहरी कार्यरत होतात.

अबीर गुलालं उधळीत रंग

नाथाघरी नाचे माझा सखा पांडुरंग

तुम्ही हे नक्की ऐकलं असेल यातील अबीर म्हणजे बुक्का असा अर्थ आहे. हा पांढरा बुक्का असून त्याला अबीर असे म्हणतात. तुम्ही हिंदी शब्दकोशात पाहिले, तर अबीर म्हणजे अभ्रकाचे चकचकीत चुर्ण असा अर्थ आहे. यात लाल रंग मिसळून होळीत त्याचा वापर करतात. अग्निहोत्र्यांच्या शब्दकोशात अबीर म्हणजे चंदन, तुळस, कापूर यांचे सुगंधी चूर्ण असा अर्थ आहे. बुक्का हा तुळशीपासून तयार होतो. तुळशीच्या काड्या जाळून त्याची वस्त्रगाळ तयार करायची. ती गाळून त्यात कापूर मिश्रित करून तयार होणारी भुकटी म्हणजे अबीर असे काहीजण म्हणतात. वारकरी संप्रदायाची खूण म्हणजे गळ्यात माळ आणि कपाळाला बुक्का अशी आहे. वारकरी उपासनेचे दुसरे साधन म्हणजे बुक्का. पूजेच्या वेळी हा बुक्का देवाला वाहिला जातो. प्रत्येक वारकर्‍याच्या कपाळावर बुक्का असतो. डोक्यावर तुळशीवृंदावन घेवून विठ्ठलाच्या भेटीला जाणाऱ्या वारकरी महिला तुम्ही पाहिल्या असतील. त्यासुद्धा कपाळी बुक्का लावतात. गावाकडे वयोवृद्ध किंवा ज्यांच्या पती स्वर्गवासी झाले आहेत त्या महिला डोक्याला बुक्का लावतात.

विठ्ठलाची मूर्ती तुम्ही पाहिली, तर ती काळ्या रंगाची आहे. म्हणून तर 'देव माझा विठू सावळा' असे म्हणतात. त्याला भेटायला येणारा वारकरी म्हणजे मुळचा शेतकरी त्या काळ्या आईची सेवा करणारा, जे उगवतं तेच खाऊ घालणारा आणि खाणारा. आता विठ्ठलही काळा आणि तो बुक्का ही काळ्या रंगाचा असाही एक अर्थ होऊ शकतो. बुक्का वारकऱ्यांना पटकन उपलब्ध होतो म्हणूनही तो विठ्ठलाला प्रिय असावा.

अती प्रिय आवडे तुळसी बुक्का | तैसीच प्रिती करी भोळ्या भाविका ||

नामा पद पंकज पादुका || शिरी मस्तकी वंदीतसे ||

विठ्ठलाला बुक्का लावण्यामागे अनेक कारणे आहेत, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे आहेत:

• धार्मिक महत्व:

  बुक्का हा शुभ मानला जातो आणि तो देवाला अर्पण करणे आदर आणि भक्तीचे प्रतीक आहे.

• सौंदर्य:

  बुक्का लावल्याने विठ्ठलाची मूर्ती अधिक आकर्षक दिसते.

• परंपरा:

  विठ्ठलाला बुक्का लावण्याची परंपरा अनेक वर्षांपासून चालत आलेली आहे.

• आरोग्य:

  बुक्कामध्ये अनेक औषधी गुणधर्म असतात, त्यामुळे तो लावल्याने मूर्तीचे संरक्षण होते, असे मानले जाते.

विठ्ठलाला बुक्का लावणे हे एक श्रद्धेचे प्रतीक आहे.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• Indian Mirror
• Quora

( Quora आणि Indian Mirror हे प्रश्न-उत्तर देणारे संकेतस्थळ आहेत. यांवरील माहिती अंतिम सत्य नाही. )