समाजशास्त्र

मानवी समाज आणि त्याची उत्पत्ती, विकास, संस्था आणि संस्था यांचा वैज्ञानिक अभ्यास

सामाजिक शास्त्र याच्याशी गल्लत करू नका.

समाजशास्त्र (Sociology) म्हणजे माणसाचा समाजाशी असलेल्या आंतरसंबंधांचा अभ्यास होय. समाजशास्त्र हे समाजाचे विज्ञान आहे. यात सामाजिक घटक व सामाजिक घडामोडींचा समावेश असतो. समाजाचे मन, मनाचा एकूण कल व समाज पाळत असलेले रीतिरिवाज यांचा शोध या शास्त्रात घेतला जातो.[१] सामाजिक प्रश्नांची उकल करण्यासाठी समाजशास्त्र उपयुक्त असते. हे शास्त्र आंतरविद्याशाखीय स्वरूपाचे आहे. यामुळे याचा मानववंशशास्त्र, भाषाशास्त्र, राज्यशास्त्र, इतिहास व संख्याशास्त्र अशा अनेक शाखांशी संबंध येतो.[२] यामध्ये लोकांच्या जीवनाचे वास्तव चित्रणाचे रुप रेखाटले जाते. लोकांच्या सामाजिक प्रश्नांचे निवारण येथे केले जाते.

व्यवस्थाबद्द ज्ञान सम्मुचयास शास्त्र असे म्हणतात. अभ्यास विषयाच्या आधारे शास्त्राचे दोन प्रकार केले जातात. १) नैसर्गिक २) सामाजिक शास्त्र.

नैसर्गिक विज्ञानात समाजोत्तर घटनांचे अध्ययन केले जाते. यामध्ये रासायनिक प्रक्रिया, वनस्पती, उर्जा इ. विषयांचे अध्ययन करण्यात येते. या विषयांचे अध्ययन करण्यासाठी पदार्थ विज्ञान, वनस्पती शास्त्र, रसायनशास्त्र, इ. शास्त्रांचा समावेश केला जातो.

सामाजिक शास्त्रांचा अभ्यासविषय सामाजिक घटना असतात. उदा. सामाजिक संबंध, आर्थिक प्रयत्न, मानसिक वर्तन, राजकीय वर्तन इ. अभ्यास समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, मानसशास्त्र, राज्यशास्त्र, गुन्हेगारी शास्त्र, इ. शास्त्रामध्ये करण्यात येतो.

थोडक्यात म्हणजे सामाजिक घटनांच्या अभ्यासाषी निगडीत असणारे शास्त्र म्हणून समाजशास्त्राला सामाजिक शास्त्र असे म्हणतात.

शास्त्राच्या अभ्यास विषयाला केंद्रस्थानी मानले असताना शास्त्राचे आदर्षनिष्ठ शास्त्र, आणि विषुद्धशास्त्र असेही दोन प्रकार करता येतात.

आदर्श प्रमाणभूत मानुन अध्ययन करणारी शास्त्रे म्हणजे तर्कशास्त्र व नितीशास्त्र ही होय. याउलट समाजातील घटनांचा तटस्थ वृत्तीने अभ्यास करणारी शास्त्रे म्हणजे विशुद्ध शास्त्रे होय. समाजशास्त्रात तटस्थ वृत्तीने समाजातील घटनांचा अभ्यास केला जात असल्याने ते एक विशुद्ध शास्त्र आहे.

समाजशास्त्र (Sociology) या विषयात समाजाचा आणि मानवी सामाजिक वर्तनाचा अभ्यास केला जातो.

समाजशास्त्रात खालील बाबींचा अभ्यास केला जातो:

• सामाजिक संरचना (Social Structure): समाज कसा बनलेला आहे, विविध सामाजिक संस्था ( Institutions) कशा काम करतात, याचा अभ्यास केला जातो.
• सामाजिक संबंध (Social Relations): व्यक्ती आणि समूह यांच्यातील संबंधांचे स्वरूप आणि परिणाम यांचा अभ्यास केला जातो.
• सामाजिक बदल (Social Change): समाजात होणारे बदल, त्यांची कारणे आणि परिणाम यांचा अभ्यास केला जातो.
• सामाजिक समस्या (Social Problems): दारिद्र्य, गुन्हेगारी, असमानता यांसारख्या सामाजिक समस्यांचा अभ्यास केला जातो.
• संस्कृती (Culture): समाजाची मूल्ये,Norms, श्रद्धा आणि परंपरा यांचा अभ्यास केला जातो.
• सामाजिक संस्था (Social Institutions): कुटुंब, शिक्षण, धर्म, राजकारण आणि अर्थव्यवस्था यांसारख्या सामाजिक संस्थांचा अभ्यास केला जातो.

थोडक्यात, समाजशास्त्र हे मानवी समाजाचे एक समग्र आणि वैज्ञानिक अध्ययन आहे.