​भारताच्याच नव्हे तर जगातील सर्वच देशांतील अंतर्गत राजकारणासंदर्भात ‘डावी विचारसरणी’ आणि ‘उजवी विचारसरणी’ या संकल्पना नेहमीच वापरल्या जातात. मात्र हे डावे-उजवे विचारप्रवाह नेमके असतात काय, त्यांचा अर्थ आणि उगम याविषयी नेमकी माहिती फारच कमी लोकांना ठाऊक असते. या संकल्पनांबद्दल नेमके जाणून घेणे खरोखर मनोरंजक आहे.



​
१. या दोन्ही संज्ञा प्रथम १७८९ साली ‘फ्रेंच राज्यक्रांती’ दरम्यान उदयास आल्या.  त्या काळी फ्रान्स येथील राष्ट्रीय सभेच्या (National Assembly) सदस्यांचे आपसूकच दोन गट निर्माण झाले होते आणि त्यांच्या सभेत बसण्याच्या जागाही निश्चित झालेल्या होत्या.  राजाशी, धर्माशी आणि पारंपारीक नैतिक मुल्यांशी एकनिष्ठ असलेले सर्व सदस्य अध्यक्ष महोदयांच्या उजव्या बाजूस बसायचे, ज्यामुळे सभेत कुठलाही आरडाओरडा, गोंधळ वा विरोध यांना ते अटकाव करू शकत.  याऊलट क्रांतीशी एकनिष्ठ असणारे व नाविन्य आणि बदल यांवर आधारीत मतप्रवाह असणारे सर्व सदस्य अध्यक्ष महोदयांच्या डाव्या बाजूस बसत व ‘विरोध करणे’ राज्यकर्त्यांना त्यांच्या कृतींचा जाब विचारणे व त्यांच्या निर्णय घेण्याच्या स्वातंत्र्याला लगाम घालणे हे मुख्यत: त्यांचे काम असे.  थोडक्यात ‘उजवे’ हे विरोधाला हे प्रस्थापित सत्ताप्रणालीचे निष्ठावंत अनुयायी होते तर ‘डावे’ हे त्याच प्रणालीत सकारात्मक बदल घडवून आणण्यासाठी प्रयत्नशील होते.



​२. १७९१ साली फ्रान्स मध्ये ‘विधानसभे’ची स्थापना झाली आणि सदस्यमंडळही पूर्णपणे बदलले.  पण हे उजवे-डावे कायम राहिले.  राजकारणासंदर्भात ‘क्रांतीकारक’ तत्त्वे बाळगणारे विधानसभेच्या डाव्या बाजूस, संविधानाचे ‘कर्तव्यदक्ष रक्षक’ असणारे सदस्य विधानसभेच्या उजव्या बाजूस आणि इतर सर्व मवाळ मतवादी नेते विधानसभेच्या मध्यवर्ती भागात बसू लागले.  १७९२ सालच्या राष्ट्रीय अधिवेशनादरम्यानही बसण्याची हीच पद्धत अवलंबली गेली.  परंतू २ जून १७९३ रोजी फ्रांस येथील ‘गिरोंडिन्स’ नामक पक्षाच्या सदस्यांना तुरूंगवासात टाकण्यात आल्या नंतर विधानसभेचा ‘उजवा’ भाग ओस पडू लागला.  तेथील उरले सुरले सदस्य विधानसभेच्या मध्यभागी स्थलांतरित केले गेले. त्यानंतर १७९४ साली नवे संविधान अंमलात आणून त्यानुसार विधानसभेतील सस्यांचा हा भेदभाव रद्दबातल ठरवण्यात आला.



​३. असे असूनही १८१४-१८१५ च्या संविधानाच्या पुनर्रचनेदरम्यान या ‘डाव्या-उजव्या-मध्यम’ राजकीय गटांची पुन्हा एकदा बांधणी करण्यात आली.  यात पुन्हा ‘उग्र उजवे’ आणि ‘उग्र डावे’ तसेच ‘मध्यम उजवे वा डावे’ अश्याही काही संकल्पनांची भर पडली.  पण तरीही तोपर्यंत हा उजवा-डावा भेदभाव कुठल्याही एकंतर राजकीय विचारप्रणालीशी संबंधीत नसून केवळ ‘मते आणि तत्त्वे यावर आधारीत विधानसभेतील बैठकव्यवस्था इतकाच मर्यादित होता.  परंतू १८७१ साली फ्रांस येथे तिसर्‍या प्रजासत्ताकाची स्थापना झाल्यावर काही संज्ञा राजकीय पक्षांकडून अधिकृतपणे स्विकारण्यात आल्या जसे की the Republican Left, the Centre Right तसेच the Centre Left (1871) and the Extreme Left (1876) and Radical Left (1881).  १९१४ पर्यंत विधानसभेत बसण्याच्या जागा आणि वैयक्तिक विचारसरणी यांचा काहीही संबंध न उरूनही या संकल्पना मात्र तगून राहिल्या.



​४. विसाव्या शतकात ‘उजवी विचारसरणी’ ’डावी विचारसरणी’ आणि अश्या संबंधित संकल्पना फ्रांसच्याही बाहेर अनेक देशांनी स्विकारल्या आणि जागतीक राजकारणात स्वतंत्र विचारप्रणालींचे प्रतीक बनून राहील्या.  त्यातूनच दोन भिन्न मतप्रवाहाचे संघर्षही सुरू झाले.  उजव्या विचारसरणीचे विचारवंत कायम डाव्या विचारसरणीचा विरोध करत राहिले कारण त्यांच्या मते डावी विचारसरणी ही राष्ट्रीय एकात्मकतेला हानी पोहोचवत असते.  तसेच डाव्या विचारसरणीचे विचारवंत सत्ता-प्रणालीतील सततचे सकारात्मक बदल आणि समाजाचे वैचारिक परिवर्तन याला प्राधान्य देत उजव्या विचारसणीचा ‘संकूचित’ म्हणून विरोध करत असतात.


आपल्या देशातही या संकल्पना त्यांच्या याच स्वरूपात अस्तित्वात आहेत आणि सर्रास वापरल्याही जातात.  आता या संकल्पनांची पार्श्वभूमी जाणून घेतल्यानंतर हा भेद आपल्याही विचारांत स्पष्ट होण्यास मदत होईल.

​