१) ईसीजी (Electrocardiogram हृदयविद्युत आलेख) – एक विशिष्ट मशीन वापरून, त्याच्या तारा (leads) हातांना आणि पायांना चार आणि छातीवर सहा तारा जोडून आलेख काढला जातो, त्याला ई.सी.जी. म्हणजेच हृदयविद्युत आलेख म्हणतात.

आपल्या हृदयात ज्या विद्युत लहरी (Electrical Activity) निर्माण होत असतात, त्यांचे प्रत्यंतर या ECG  च्या वेगवेगळय़ा लहरीत, आलेखात प्रकट होते. ईसीजीच्या वेगवेगळय़ा लहरींच्या (waves) माध्यमातून रुग्णाला हृदयविकार आहे का? हृदयविकाराचा झटका आला आहे का, आला असेल तर तो अंदाजाने केव्हा येऊन गेला, खूप जुना आहे की, काही तासांपूर्वी आला आहे याचे अवलोकन सहजतेने करता येते.

हृदयविकाराचा झटका केव्हा आला, त्याची तीव्रता किती, कोणत्या भागाला किती, कोणत्या भागाला इजा झाली, हृदयाची गती, असंबंद्ध ठोके यांचेही निष्कर्ष काढता येतात.

ईसीजीच्या चार वेगवेगळय़ा विद्युत लहरी आलेखात ढोबळमानाने आढळतात (P wave, QRS Complex, ST segment AFd¯F T wave) त्यातील एसटी आणि टी लहरींनी हृदयविकाराच्या आजाराचे आणि स्वरूपाचे निदान केले जाते. स्थिर किंवा अस्थिर स्वरूपाचा आजार, हृदयविकाराचा झटका याचे निदान या एसटी आणि टी लहरींच्या बदलांवरून करता येते.

हृदयविद्युत आलेखन हे भविष्यवाणी वर्तवत नाही. भविष्यात झटका येणार की नाही याचा अंदाज ईसीजीवरून करता येत नाही. छातीत दुखत असताना किंवा हृदयविकाराचा झटका आल्यावरसुद्धा सुरुवातीला ईसीजी नॉर्मल असू शकतो. अशा वेळी दर तासा दोन तासांनी ईसीजी परत परत काढणे आवश्यक असते.

फक्त छातीत दुखणाऱ्या पण स्थिर स्वरूपाचा आजार असणाऱ्या रुग्णांमध्ये (Chronic Stable Angina) ५० ते ६० टक्के रुग्णात ईसीजी नॉर्मल असू शकतो. म्हणजेच नॉर्मल ईसीजी असणे म्हणजे हृदयविकार नाही असे गृहीत धरणे सोयीस्कर होणार नाही, किंबहुना अशा परिस्थितीत इतर टेस्टची मदत घ्यावी लागते.

ईसीजीचे आकलन आणि निदान नेहमी तज्ज्ञ हृदयरोगतज्ज्ञांकडूनच करून घ्यावे, जेणेकरून लहानसहान बदल नजरेआड होणार नाहीत आणि योग्य ते निदान होईल. रुग्णाची लक्षणे आणि हृदयविद्युत लहरी यांची योग्य सांगड घालून निदान करणे ही तज्ज्ञांची जबाबदारी आहे. हे करण्यात काही समस्या असतील त्रुटी असतील तर तज्ज्ञांनी इतर चाचण्या सुचवाव्यात.

२) स्ट्रेस टेस्ट (Computerised Stress Test – Tread mill Test)

ही साधी सरळ आणि सोपी तपासणी आहे. हृदयाला होणारा रक्तपुरवठा व्यवस्थित आहे की नाही, छातीचे दुखणे हे अन्जायना तर नाही ना, हे पाहण्यासाठी या चाचणीचा वापर केला जातो. या चाचणीत मनुष्य चालत असताना संगणकाद्वारे ईसीजी काढून रुग्णाचे रक्तदाब, हृदयाचे ठोके, त्याला होणारा त्रास, लागणारा दम किंवा इतर लक्षणे या चार गोष्टींची सांगड घालून हृदयविकाराचे निदान केले जाते.

आपण नेहमी जसे रस्त्यावर चालतो तसेच या मशिनवर चालायचे असते. रुग्णाला जमेल तितकाच वेळ आणि वेग या टेस्टमध्ये निवडता येतो. या आधी ट्रेड मिलवर कसे चालायचे याचे प्रात्यक्षिक दाखवले जाते.

या चाचणीसाठी उंची, वजन, वय, रक्तदाब या माहितीची नोंद संगणकामध्ये केली जाते. छातीवर बारा ईसीजीचे लीड्स (चकत्या) लावल्या जातात. दंडावर रक्तदाब मोजणारा पट्टा बांधला जातो. रुग्णाला फक्त ट्रेड मिलच्या पट्टय़ावर चालायचे असते. सुरुवातीला पट्टय़ाचा वेग पण कमीच असतो. रुग्ण सहजपणे चालायला लागल्यानंतर यंत्रांच्या वेगवेगळय़ा प्रोटोकॉलप्रमाणे वेग वाढवला जातो. प्रत्येक क्षणाला रुग्णाच्या ईसीजी/ हृदयाचे ठोके या वर तज्ज्ञ डॉक्टर नजर ठेऊन असतात. त्यामुळे ही चाचणी अत्यंत सुरक्षित तसेच अत्यंत संवेदनक्षम आहे. ही तपासणी रुग्णाला हृदयविकार आहे की नाही याचे निदान करू शकते. ट्रेडमिल टेस्टवर तुम्ही किती मिनिटे चालता यावरून तुमच्या हृदयाची आणि शरीराची रक्तातून ऑक्सिजन शोषण्याची प्रक्रिया व्यवस्थित आहे की नाही, याची माहिती मिळते.

यामध्ये सुरुवातीचा आरामस्थितीतील ईसीजी आणि नंतर चालतानांचे ईसीजी व अंतिम ईसीजी जेव्हा तुम्ही थकता आणि ट्रेडमिल थांबवल्यानंतरचा ईसीजी नंतर पुन्हा आरामस्थितीतील रिकव्हरी स्टेजमधील ईसीजी याची तुलना केली जाते. सुरुवातीचे ईसीजी नॉर्मल असतील आणि चालतानाचे ईसीजी खराब बदल दाखवत (ST-T charges) असतील तर स्ट्रेस टेस्ट ही त्या व्यक्तीला हृदयविकार आहे असे दर्शविते.

तसेच या टेस्टमध्ये चालताना रक्तदाब कमी झाला. छातीमध्ये दुखले, प्रमाणाच्या बाहेर दम लागला किंवा हृदयाची गती असंबंध झाली तरी पण त्या रुग्णाला हृदयविकार आहे असा अंदाज वर्तविला जातो.

तज्ज्ञ डॉक्टरकडूनच ही तपासणी करून घेणे आवश्यक आहे. अननुभवी डॉक्टरकडून या टेस्टचे योग्य मूल्यांकन व अवलोकन होत नाही आणि योग्य निदान होत नाही.

३) हृदयाची सोनोग्राफी : (Echocardiography and Colour Doppler – इको आणि कलर डॉप्लर) : हृदयप्रतिध्वनी आलेख चाचणी म्हणजेच हृदयाची अल्ट्रासोनोग्राफी ही तपासणी होय. यात हृदयाची रचना, कप्पे, झडपा, त्यांची कार्यक्षमता, त्यांचे आकारमान याबद्दल सविस्तर माहिती मिळते. त्यातच टू-डी (द्विमिती-two dimensional Echo) आणि कलर डॉप्लर (Colour Doppler) या उच्च दर्जाच्या चाचण्या उपलब्ध असून त्यांच्या मदतीने हृदयविकार ओळखणे हे सहजसाध्य झाले आहे आणि तंतोतंत रोगनिदान करून त्यावरील उपाययोजना कितपत परिणामकारक ठरले आहे याचे पण अवलोकन केले जाते.

या चाचणीत अल्ट्रासाऊंड ध्वनीलहरी या शरीरात सोडल्या जातात व त्या आतील अवयवापर्यंत धडकून, प्रवर्तित होऊन शरीराबाहेर, मायक्रोफोनसारख्या ‘ट्रान्सडय़ूसर’द्वारे पुन्हा शोषून संगणकाद्वारे त्याचे अवलोकन करून पडद्यावर चित्राच्या रूपात दाखवल्या जाते व त्याद्वारे हृदयाच्या विविध आजाराच्या कार्याची माहिती तज्ज्ञ डॉक्टरला मिळू शकते.

एम.मोड (M- Mode Echo,एम मिती) एकोमध्ये हृदयाच्या कप्प्यांचा आकार, भिंतीची जाडी याचे मोजमाप करून हृदयाचा आकार मोठा झाला का, भिंतीना सूज आली आहे का? याचे निदान करता येते.

२-डी एको (2-D Echo- Two Dimentional Echo, द्विमिती इको) यामध्ये हृदयाचे आकुंचन प्रसरण पावणे, हृदयाची कार्यक्षमता, हृदयाच्या वेगवेगळय़ा झडपा आणि त्यांची उघडझाप या गोष्टींचे आकलन चलचित्राद्वारे तज्ज्ञांना करता येते.

‘डॉप्लर’ने रक्त वाहण्याची दिशा, वेग याचे मोजमाप करता येते. प्रामुख्याने झडपांचे कार्य कशा प्रकारे चालले आहे, त्यांची गळती आहे काय, त्याचे आकारमान कमी होत आहे काय, त्यातून वाहण्याऱ्या रक्तप्रवाहाचा वेग योग्य आहे ना? या सर्व गोष्टीची माहिती डॉप्लर तपासणीमध्ये कळते.

‘कलर डॉप्लर’ (Colour Doppler)- या तपासणीमध्ये द्विमिती चित्रीत रंगाचा वापर करून हृदयातील आणि झडपांमधील रक्तप्रवाह कोणत्या दिशेने किती वेगाने होतो आहे याची माहिती मिळते. झडपा आकुंचन-पावल्या (STENOSIS) किंवा झडपांमधून गळती होत असेल (Regurgitation) तर त्याचे निदान आणि त्याची प्रखरता (Staging or grading) या कलर डॉप्लर तपासणीमधून सहजपणे कळते. एकोकार्डिओग्राफी ही हृदयाची आंतरचना आणि कार्यक्षमता बघण्याची अत्यंत सोपी सरळ सुरक्षित तपासणी आहे. रुग्णाला काही त्रास होत नाही किंवा कुठलेही इंजेक्शन न देता पाच ते दहा मिनिटांत ही तपासणी होते.

यामध्ये हृदयाचा आकार, पंपिंग (कार्यक्षमता) स्नायूची स्थिती, झडपांची स्थिती आणि कार्यक्षमता, हृदयाच्या भिंतीचे आजार, भोक, हृदयातील रक्तप्रवाह, झडपांतून वाहणाऱ्या रक्तप्रवाहाचा वेग, गळती या सर्व गोष्टींची बिनचूक माहिती आपल्याला मिळू शकते.

ही तपासणी सर्वत्र उपलब्ध आहे. लॅपटॉपच्या आकाराचे असणारे हे मशिन कुठेही सहजपणे नेता येते. कोठेही, केव्हाही व रुग्ण कोणत्याही अवस्थेत असेल म्हणजेच कुठलीही पूर्वतयारी न करता ही तपासणी करता येते.