घड्याळ माहिती १ --:

घड्याळ हे काल मापनासाठी वापरले जाणारे उपकरण आहे. पुरातन काळी लोक सूर्याची आकाशामधील जागा पाहून वेळ ठरवत असत. त्यानंतर अगदी इस.पूर्व २५० पासून कालमापनाचे पुरावे आढळतात. भारतात घटिकापात्र अनेक शतकांपासून वापरात होते. पण त्यात त्रुटी होत्या. जसे ते पाण्यात ठेवावे लागत असे. पाण्यात ठेवल्यानंतर घटकाभराने ते भरून बुडले म्हणजे ‘एक घटिका झाली’ असे मोजले जात असे. घड्याळाचा शोध लावण्यासाठी 'गॅलीलिओने '  लावलेला लंबकाच्या आवर्तनांना ठराविकच वेळ लागतो हा शोध महत्त्वाचा ठरला. लंबकाच्या या गुणाचा उपयोग घड्याळाचे नियमन करण्यासाठी केला गेला. यामुळे अचूक वेळ दाखवणारी लंबकाची घड्याळे प्रचारात आली. घड्याळ्यामध्ये तीन काटे असतात. तास काटा मिनिट काटा आणि सेकण्ड काटा. जे वेळ दर्शाविण्यासाठी मदत करतात. काही घडयाळ्यांमध्ये दिवस आणि वार सुद्धा दर्शवले जाते.२४ तासाचा एक दिवस, ६० मिनिटाचा एक तास, ६० सेकंदाचा एक मिनिट असतं.

-----------------------------------------------------------------

घड्याळ माहिती २ --:

घडयाळ - कालमापनाचें एक यंत्र. घडयाळांचें मोठें महत्व व त्यांची आवश्यकता आज दिसत आहे. घडयाळ  तयार करण्याचा व नीट करण्याचा एक स्वतंत्र धंदाच होऊन बसला आहे. क्लॉक (मोठें घडयाळ) व वॉच (लहान घडयाळ) यांच्या रचनेंत यांत्रिकद्दष्टया फारसा फरक नसला तरी हे दोन धंदे अगदीं पृथक चालतात. घडयाळ म्हणजे कालमापक यंत्र या अर्थानें पाहतां यांचें अस्तित्व फार पुरातन आहे. कालाचे दोन नैसर्गिक लहान विभाग म्हटले म्हणजे दिवस व रात्र हे होत. पण यापेक्षांहि लहान कालविभाग पाडण्याची जरूरी मनुष्यजातीस प्राचीन  काळींही भासल्यामुळें पृथ्वीच्या गतीचाच उपयोग करूंन घेण्यासाठीं बनविलेंलीं वेलामापक साधनें निरनिराळया प्राचीन राष्ट्रांत आढळतात. दिवसा उन्हांतील पदार्थांची पडणारी लहान मोठी सावली दिवसाचे कालविभाग दर्शविण्याचें कामीं उपयोगांत आणण्याची कल्पना मनुष्याला प्रथम सुचली असावी. अशा प्रकारच्या साधनाचा उल्लेख “आहाझचें सन-डायल” (छायायंत्र ऊर्फ शंकुयंत्र” म्हणून बायबलांतील सेकंड बुक ऑफ किंग्ज (राजासंबंधींचें दुसरें पुस्तक) या भागांत आढळतो. पण टीकाकारांचे मत  असें आहें कीं, हें प्रत्यक्ष सन डायल नसून केवळ एक अशी शिडी असावी कीं, तिच्या पाय-यांच्या पडणा-या सावली वरून दिवसाचे तास समजत असत. ईजिप्तमधील प्रख्यात प्राचीन मनो-यांच्या सन डायलप्रमाणें वेलामापक यंत्र म्हणून उपयोग करण्याचा हेतु असावा असा पुरावा मिळतो. पण सन-डायल हें सार्थ नांव देतां येईल असें खरें आद्य यंत्र खाल्डियन ज्योतिषशास्त्रज्त्र बेरोसूस याचा अर्धगोल हें होय. हा शास्त्रज्त्र ख्रि.पू. ५४० च्या सुमारास असावा. हिंदू, ग्रीक व रोमन हे प्राचीन लोकसमाज सन डायल वापरीत असत हे नि संदेह आहे. ब्रिटीश म्युझियममधील एल जिनच्या वस्तुसंग्रहांत एक यंत्र आहे तें ॲथेन्स शहरांत सांपडलें असून तें अथेन्स शहरांतील एका चौकांत वेळ दर्शविण्याकरितां ठेवलेलें असावें असा तर्क आहे.

छायेव्यतिरिक्त इतर वेलामापक साधनांत पाण्याच्या सहाय्यानें चालणारींहि यंत्रें फार प्राचीन असून त्यांचें जनकत्व पौरस्त्य देशाकडे आहे. हिंदु लोकांतील लग्नमुंजीच्या वगैरे धार्मिक कार्यांत सूर्योदयापासून घटी मोजण्याचें पाण्यानें भरलेल्या घंगाळांतील घटिकापात्र सर्वांच्या परिचयाचें आहेच. पण त्याशिवाय पाण्याच्या आघातानें चालणारीं अनेक प्रकारचीं वेलादर्शक यंत्रें तयार करण्याकडे पौरस्त्य विद्वानांनीं आपली कल्पकता खर्चिली होती असें उपलब्ध झालेल्या अनेक वेलादर्शक जलयंत्रा (वॉटर क्लॉक्स) वरून दिसून येते. अशा प्रकारचें यंत्र ग्रीसमध्यें प्लेटोनें प्रथम ज्त्रात करून दिलें अशाबद्दल पुरावा मिळतो. असलें एक जलयंत्र ग्रीनिज येथील रॉयल ऑब्झर्व्हेटरीमध्यें आजहि उपयोगांत आहे.

याशिवाय हिंदुस्थानांतील जुनें वेलामापक साधन म्हणजे वाळूचें घडयाळ हें होंय. दहा पंधरा वर्षांपूर्वी देखील देव ळांत, शाळांतून किंवा संस्थानी कचे-यांत वाळूच्या शिश्या तास दाखविण्याकरितां उपयोगांत होत्या. आजहि जुन्या व धार्मिक संस्थान वाळूचीं घडयाळें द्दष्टीस पडतात. हल्लींची पाश्चात्य घडयाळें हिंदुस्थानांत पाश्चात्य लोकांबरोबरच शिरलीं असावींत. मराठी राज्यांत थोरल्या बाजीरावाच्या कार कीर्दीपासून हीं घडयाळें आलीं असें दिसतें. (इति.सं.पु.४ अं.१-३.)

आधुनिक घडयाळाची कल्पना पूर्वीच्या वेलामापक जल यंत्रावरून सुचली असावी हें उघड आहे. पाण्याऐवजीं गुरूत्वाकर्षणाच्या शक्तीचा उपयोग करण्याची कल्पना सुचणें इतकें साहजिक आहे कीं, आधुनिक घडयाळयंत्राचें जनकत्व ख्रिस्तपूर्व काळांतील आर्किमीडीजपासून दहाव्या शतकांतील गेरबर्ट नांवाच्या मंकपर्यंत अनेकांचें नांव मूलसंशोधक म्हणून प्रतिपादिलें जातें. तथापि “घडयाळ” या संज्त्रेस आधुनिक अर्थानें पात्र होईल असें यंत्र प्रथम हेनरी डि विक नांवाच्या इसमानें फ्रान्सचा राजा पांचवा हेनरी याच्याकरितां तयार केलें व तें १३६८ सालच्या सुमारास राजवाडयाच्या टॉवरवर सविण्यांत आलें. अर्थात् हें आद्य वेलायंत्र अगदीं ओबडधोबड असून त्याला एकच (तास दाखविणारा) कांटा होता. परंतु सांप्रतच्या  क्लॉक उर्फ मोठें घडयाळ यांच्या यांत्रिक रचनेचा मूळ आधार विकचें घडयाळच असल्यामुळें विक् हाच घडयाळाचा मूळ जनक  होय. विकचा घडयाळाची रचना पुढीलप्रमाणें होती. एका सिलेंडरभोंवतीं दोर गुंडाळून दोराच्यां टोंकाला एक  जड वजन बांधलेलें असे व या वजनामुळें सिलेंडरमध्यें गति उत्पन्न होऊन त्यामुळें तासाचा काटा फिरत असे.पण सिलेंडरची गति तासकांटयाला मिळण्याकरितां दोघांचा प्रत्यक्ष संबंध न ठेवतां मध्यंतरीं अनेक दंतयुक्त चक्रें बसविलीं होतीं त्यामुळें सिलेंडरच्या एका फे-यांत तासकाटयाचे अनेक फेरे होत असून व त्यामुळें वजन बांधलेला दोर सिलेंडरभोवतली वरचेवर गुंडाळावा लागत नसे. विकचा घडयाळाचे बहुतेक भाग लोखंडाचे होते आणि या घडयाळाचा आणखी एक विशेष गुण म्हणजे तासांचे ठोके पडण्याचीहि त्यांत व्यवस्था केली होती. तात्पर्य सांप्रतच्या घडयाळांतील महत्वाच्या सर्व मूल कल्पनांचें श्रेय विकयास आहे.

विकनंतर घडयाळांतील पहिली महत्वाची सुधारणा म्हणजे पेंडयुलम ऊर्फ लंबकाचा उपयोग ही होय. गॅलिलीओनें १६३९ मध्यें गतिसंबंधाचा महत्वाचा शोध लावल्यानंतर लंबकाची योजना घडयाळांत होऊं लागली व त्याची कल्पना ह्यूघेन्स नामक फ्रेंच यांत्रिकानें काढली; व त्याबरोबरच लंबक पोलदी स्प्रिंगला जोडून देण्याची युक्ति  निघाली. याप्रमाणें १७ व्या शतकाच्या अखेरीस घडयाळाची सर्व यांत्रिक रचना बहुतेक पूर्णत्वास पोहोंचलीं. त्यांत एकच मोठा दोष राहिला तो उष्णतामानानुसार घडयाळाच्या गतींत होणारा फेरफार होय. हा दोष घालविण्याकरितां ग्रॅहॅमनें (१७१५) एक आणि जॉन हॅरिसननें एक अशा दोन निरनिराळया युक्त्या योजल्या त्यांपैकीं ग्रॅहॅमची युक्ति अधिक ग्राह्य ठरली आहे. घडयाळांत विजेचा उपयोग करण्याचा प्रथम प्रयत्न अलेक्झांडर बेननें १८४०-५० त केला. याच सुमारास विजेचीं निरनिराळीं घडयाळें तयार करण्यांत आलीं. मोठाल्या शहरीं अनेक घडयाळें लांबून विजेच्या सहाय्यानें एकदम चालूं शकतील कीं नाहीं याची शंका आहे. पण मोठमोठया वाडयांतील व हॉटेलांतील सर्व घडयाळें तळघरांतल्या एका मोठया विजेच्या घडयाळाच्या चालनानें चालूं राहतात हें अनुभवसिध्द आहे.

ल हा न घ डया ळ   (वॉच). दोराला वजन बांधून गति देणें ही गोष्ट खिशांतील घडयाळाबाबत शक्य नसल्यामुळें १५०४ च्या सुमारास ल्युरेंबर्ग येथील पीटर हेले यानें मुख्य  (मेन)  स्प्रिंगची कल्पना काढून लहान घडयाळें तयार केलीं त्यांनां आरंभीं “न्यूरेंबर्ग एग्ज”  (न्यूरेंबर्ग अंडी) असेंच म्हणत असत. १६३२ त पहिल्या (चार्लस) राजानें लंडन शहरांतील घडयाळकारांना सनद  चार्टर दिली, आणि तेव्हांपासून क्लॉक व वॉच यांची सुधारणा करण्यांत अनेक इंग्रज यांत्रिकांची मदत झाली. त्यांत डॉ. राबर्ट हूक यानें घडयाळांतील यंत्रें पूर्णत्वास नेण्यास जेम्स वॅटनें वाफेच्या यंत्रांत केल्या इतकी मदत केली आहे. तसेंच थॉमस टॉम्पियन, जॉन हॅरिसन, जॉर्ज ग्रहम, थामस म्यूज
वगैरे अनेकांचे शोध घडयाळांतील सुधारणेला कारणीभूत झाले आहेत. शिवाय ग्रीनिच ऑब्झर्व्हेटरीमध्यें ॲस्ट्रॉनमर रॉयल (मरनि क्रॉनॉमिटर) यांच्या देखरेखेखालीं दर्यो पयोगी घडयाळांची जी चढाओढीची परीक्षा घेण्यांत आली त्यानें घडयाळांच्या सुधारणेस मदत झाली आहे.

१६९० च्या सुमारास फॅसिओ नामक जेनेवाच्या एका यांत्रिकानें घडयाळांतील जास्त घर्षणाच्या जागीं हिरें, पांच वगैरे अत्यंत कठीण रत्नांचे बारीक तुकडे बसविण्याची (ज्युवेलिंग) युक्ति काढली.

इंग्रज घडयाळकारांनीं यांत्रिक निर्दोषता साधण्याकाडे लक्ष पुरविलें तर स्विस व अमेरिकन कारागिरांनीं घडयाळ बनविण्याचा खर्च कमी करण्याचें ध्येय पुढें ठेविलें या दुहेरी प्रयत्नांचें फळ म्हणजे हल्लीं बेताच्या किंमतींत चांगलीं टिकाऊ व सोईस्कर मिळणारीं घडयाळें हें होय.

घ डया ळां ती ल वि वि ध ता-  कांहीं घडयाळें किल्ली दिल्याशिवाय वर्षभर चालतात. कांहीं पाण्याच्या टांकींतून थेंब थेंब पाणी पडून तें संपेपर्यंत चालू रहातात. कांहीं घडयाळें चांद्र-सूर्यमान दाखवितात. काही घडयाळें कशीं चालतात तें समजत नाहीं म्हणून त्यांना जादूचीं घडयाळें म्हणतात. ठराविक वेळीं गाणारी कांहीं घडयाळें असतात. कोकिळ  घडयाळांतला कोकीळ पक्षी पंख व शेंपटी वर उचलून व चोंच उघडून गाऊं लागतो. मनोवेधक किंवा हास्यकारक चमत्कार करून दाखविणारीं कांहीं घडयाळें असतात. हौशीप्रमाणें घडयाळें लहान मोठीं किंवा नक्षीचींहि असतात. घडयाळयाच्या “केसी” (पेटया) सुंदर व नक्षीदार बनविण्यांत फ्रेंच व इंग्लिश सुतारांची ख्याति आहे. ( लॉर्ड ग्रिमथोर्प-रूडिमेंटरी ट्रीटाईज आनॅ क्लाक्स, वाचेस ॲड बेल्स; ब्रिटन-ओल्ड क्लॉक्स ॲड वॉचेस ॲड देअर मेकर्स ).

धन्यवाद।।