शिसे (चिन्ह: Pb ; इंग्लिश: Lead, लेड ; अणुक्रमांक: ८२) हे एक मृदू, वजनदार व उष्णतारोधक खनिज आहे. हा एक गंजरोधक, जड, लवचीक आणि ठोकून आकार देण्याजोगा असा निळा-राखाडी रंगाचा धातू आहे.


इतिहास

हा धातू किमान ५ हजार वर्षांपासून मानवास माहीत आहे.

वापर

शिशाचा वापर यापूर्वी इमारतींचे बांधकाम साहित्यात, सॉल्डरिंग करण्यासाठी, चिनी मातीच्या वस्तू चमकविण्यासाठी, रंगकामात आणि पाणी वाहून नेणार्‍या नळांमध्ये मध्ये केला जात असे. सध्या त्याचा प्रमुख वापर शिसे व अल्क प्रकारच्या विद्युतघट संचात केला जातो. वाहने, जहाजे आणि विमाने यांच्या इलेक्ट्रिकल सिस्टम या संचांवर चालतात आणि अवलंबून असतात. काही वेळा तर संचातूनच प्रत्यक्ष ऊर्जेचा पुरवठा होतो. कार्यालयीन इमारती, शाळा इत्यादींना यांना ध्वनिरोधक करण्यासाठीही याचा वापर होतो. इस्पितळामध्ये एक्स-रे आणि गामा-किरण रोखण्यासाठी शिसाचे पत्रे उपयोगी पडतात. किरणोत्सर्ग रोखण्यासाठी कायमस्वरूपी म्हणून तसेच अण्वस्त्रसाहित्याची वाहतूक करताना शिसे वापरतात. दारूगोळा, रंग, काच, रबर, पोलाद इत्यादी उत्पादनांमध्ये या खनिजाचा उपयोग होतो.

आढळ

भारत

भारतात प्रामुख्याने राजस्थान, आंध्र प्रदेश, तमिळनाडू या राज्यांत शिशाच्या खाणी आहेत. याशिवाय गुजरात, पश्चिम बंगाल, मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, ओडिशा इत्यादी राज्यांत काही प्रमाणात शिसे सापडते.

पुनर्वापर

भारतात शिशाच्या साठ्यांची कमतरता असल्याने येथे शिशाची आयात आणि शिशाचा पुनर्वापर करावा लागतो.

*शिसे*
***************

शिसे म्हणजे जडशीळ स्वरूपाचा धातू. यालाच लिड(LEAD)असे इंग्रजीत नाव आहे. पुरातन काळापासून ज्ञात असला तरी त्याचे दुर्गुण मात्र याच शतकात कळु लागले. पण गम्मत कशी असते बघा, दुर्गुण कळले म्हणून वापराची पद्धत बदलली व त्याच वेळी त्याचे नवीन उपयोग कळुन त्या दृष्टीने वापर सुरू झाला.

अत्यल्प शिशाचे प्रमाण मानवी शरीरात कायमचे दोष निर्माण करू शकते. मेंदू व मज्जातंतूंच्या कधीही बऱ्या न होणाऱ्या व्याधींची सुरुवात होऊन बधिरता, जडत्व येऊन हळूहळू हालचालीच बंद होत जातात. तसेच रक्तामधील पांढऱ्या पेशींची संख्या शिशामुळे कमी होत जाते. भूक मंदावते व प्रतिकारशक्तीही कमी होते. या बाबी कळल्या, त्यांचे नेमकेपण ज्ञात झाले आणि शिशाचा अनेक वर्ष चालू असलेला पाण्याचे नळ, घराचे पत्रे, मासेमारीचा हुक यातील वापर थांबत गेला. आज तर हा उपयोग जवळपास होतच नाही.

मग शिशाचा नवीन वापर कुठे सुरू झाला ? तर क्ष - किरणांचा वापर जगभर सुरू झाला व शिशाचे झगे (अॅप्रन) या प्रत्येक ठिकाणी दिसु लागले. सर्व प्रकारची रेडिओअॅक्टिव्ह किरणे फक्त शिशाचा पत्रा सहजरित्या अडवतो. अर्थातच हा गुण कळल्यानंतर अणुभट्ट्या, आण्विक साधने, क्ष किरणांशी संबंधित काम करणारे त्यांच्यासाठी हातमोजे, झगे, बूट, गरजेनुसार भिंतीच्या विटांना लावलेले जाड पत्रे या ठिकाणी आज शिशाचा वापर होतो. शिशाचा अॅप्रन घालून काम करणे खरे त्रासदायकच असते. कारण मुळात हा धातू जड. पण त्याची ही शक्ती लक्षात आल्यावर त्याला पर्याय नव्हता. एखाद्या धातूच्या वापरातील बदलाचे स्वरूप शिशाएवढे अन्य दुसरे क्वचितच सापडेल.

शिशाचे अन्य वापर म्हणजे मोटारच्या बॅटरीत आजही शिसे वापरतात. धातूंच्या वस्तू सांधण्यासाठी शिशाचेच डाग दिले जातात. विशेषत: मोठ्या आकाराचे हवाबंद लोखंडी पाइप सांधायला याचा वापर होतो. शिशाला लॅटिनमध्ये प्लंबम असे नाव आहे. आपल्या घरातील नळाचे काम करणारा प्लंबर हा शब्द यावरूनच आला. आज पाण्याचे नळ शिष्याचे नसले, तरी प्लंबरच घेऊन ते दुरुस्त करत असतो.

शिशाचा धोकादायक वापर आजही केला जातो, तो म्हणजे पेट्रोलमध्ये ज्वलन चांगले व्हावे म्हणून शिसाचे अत्यल्प प्रमाणात घातलेले असते. काही देशांत हा वापर बंद केला गेला आहे. पण आपल्याकडे व जगात बव्हंशी ठिकाणी आज अजून हा वापर होतोच. या पेट्रोलच्या वापरातून निघणारा धूर हा श्वसनाद्वारे आसपासच्या लोकांच्या रक्तात मिसळला जातो. त्याचे दुष्परिणाम दिसायला कित्येक वर्षे जावी लागतात. पण मोठ्या शहरांतून वाढत असलेले वाहनांचे प्रमाण लक्षात घेता ही वेळ फार दूरवरची नव्हे. या बाबतीतील जागरूकता अद्याप पेट्रोल निर्माण व वितरण करणाऱ्या कंपन्यांनी दाखविलेली नाही.

शेवटचे पण महत्त्वाचे, शिसपेन्सिलीत असते ते शिसे नव्हे; तो असतो कार्बनचा प्रकार, ग्राफाईट.

*'सृष्टी विज्ञानगाथा' या पुस्तकातून*

sure, here's the information you requested: