📙 *रक्ताभिसरण संस्था* 📙
***************************

एकपेशीय अमिबापासून बहुपेशीय प्राण्यांकडे वाटचाल होताना एका महत्त्वाच्या अडचणीकडे निसर्गाचे लक्ष्य गेले असावे. ती अडचण म्हणजे असंख्य पेशींनी बनलेल्या प्राण्यांच्या सर्व पेशींचे पोषण कसे करायचे ? यावरचा तोडगा म्हणून निसर्गाने रक्ताची निर्मिती केली असावी. अर्थातच या रक्ताला संपूर्ण शरीरात थेटपर्यंत पोहोचवण्याची जबाबदारी रक्ताभिसरण संस्थेकडे सोपवली गेली. रक्ताचे शुद्धीकरण उत्सर्जनसंस्था करते, तर रक्तातील लाल पेशींना सतत प्राणवायूचा पुरवठा श्वसनसंस्था करते. रक्तातील लाल, पांढऱ्या व प्लेटलेट पेशींची निर्मिती अस्थिमज्जेमध्ये होते. हृदय हा आजीवन चालू राहणारा पंप विशिष्ट स्नायूंनी बनलेला असतो. स्वनिर्मित विद्युतसंवेदनाद्वारे हृदयाचे काम चालू असते. पण ही संवेदननिर्मिती का थांबते व कशी सुरू होते, हे अजूनही गूढच आहे. हृदय या पंपाची क्षमता चौपटीनेसुद्धा गरजेनुसार वाढू शकते.

मानवी हृदयाला चार कप्पे असतात. वरचे कप्पे कर्णिका, तर खालचे जवनिका या नावाने ओळखले जातात. हृदयाच्या डाव्या जवनिकेतून संपूर्ण शरीराला शुद्ध रक्ताचा पुरवठा होतो, तर उजवा जवनिकेतून फुफ्फुसाकडे अशुद्ध रक्त पाठवले जाते. तेथून आलेले प्राणवायुमिश्रीत शुद्ध रक्त डाव्या कर्णिकेत येते. याउलट शरीराकडून परत आलेले अशुद्ध रक्त उजव्या कर्णिकेत येते. प्रथम कर्णिका व नंतर जवनिका यांचे आकुंचन व प्रसरण चालू राहून रक्ताभिसरण कायम राखले जाते. महारोहिणीच्या असंख्य शाखा फुटून त्यांचे रूपांतर केशवाहिन्यांत होते व त्यानंतर नीलांची सुरुवात होते. हृदयाच्या आकुंचनाच्या वेळचा दाब व प्रसारणाच्या वेळचा दाब हा रक्तदाब म्हणून मोजला जातो.

सर्वच प्राण्यांमध्ये रक्त व रक्ताभिसरणसंस्था कार्यरत असते. मात्र रक्तपुरवठ्याच्या गरजा प्राण्याच्या आकारमानाप्रमाणे बदलतात. जिराफाच्या आकारापेक्षा त्याची मान खूपच उंच असते. त्याच्या मेंदूला लागणारा प्रचंड रक्ताचा पुरवठा करण्यासाठी त्याच्या हृदयाचा आकार व रक्तदाब दोन्ही जास्त असतात. याउलट सरपटणाऱ्या सर्वच प्राण्यांचे आकार छोटे असोत वा अजस्र, पण हृदयाचा आकार लहानच असतो. कासवाच्या हृदयाला तीन कप्पे असतात. मगरीच्या हृदयाला तीन कप्पे असले, तरी डावी जवनिका एका पडद्याने विभागलेली असते. गायीगुरांमध्ये माणसाप्रमाणेच हृदयाला चार कप्पे आढळतात.

सरपटणारे प्राणी व पाठीचा कणा असलेले सस्तन प्राणी यांच्या रक्ताभिसरणक्रियेत एक महत्त्वाचा घटक बदल घडवतो. सस्तन प्राण्यांच्या खांद्यातून त्यांना मिळणाऱ्या ऊर्जेचे स्वरूप शर्कराज्वलनातून मिळणाऱ्या कॅलरीज असे असते. त्यामुळे त्वचेचे तापमान योग्य राखून विविध हवामानाला तोंड देणे याला रक्ताभिसरणसंस्थेची मदत मिळते. शून्याखालील तापमानापासून पन्नास डिग्री सेंटीग्रेड इतक्या उष्ण तापमानाला तोंड देणे यामुळेच शक्य होते. त्वचेखालील रक्तवाहिन्यांचे प्रचंड मोठे जाळे व त्वचेची त्याला मदत होते. त्वचेबाहेर टाकला जाणारा घाम शरीराचे तापमान कमी करतो, तर थंडीत रक्तवाहिन्यांचे आकुंचन शरीराची उष्णता कायम राखते. याउलट सरपटणारे प्राणी तापमानातील बदल व सततचा तीव्र सूर्यप्रकाश सहन करू शकत नाहीत. उष्ण रक्ताचे, असे जरी सस्तन प्राण्यांचे वर्णन असले व सरपटणाऱ्या थंड रक्ताचे आपण समजत असलो, तरी बाह्य तापमानाइतकेच त्यांचे रक्ताचे तापमान राखले जाते. रक्ताभिसरण संस्थेचे एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे काही कारणाने शरीराच्या कोणत्याही भागाला इजा होऊन रक्तस्राव सुरू झाला, तरी तेथे रक्त गोठविण्याची प्रक्रिया सुरू करून रक्तस्राव थांबवणे. रक्ताभिसरणसंस्था तात्काळ या कमतरतेवर मात करण्यासाठी कामाला लागते व जेमतेम आठवड्याभरात ही तूट भरून काढली जाते. मात्र रक्तस्रावामुळे वीस टक्क्यांपेक्षा जास्त म्हणजे एक लिटरपेक्षा जास्त तूट निर्माण झाली व ती काही वेळात भरून काढली गेली नाही तर प्रमुख इंद्रियांच्या कार्यक्षमतेवर कायमचे दुष्परिणाम होऊन जीवाला धोका निर्माण होतो.

*'सृष्टी विज्ञानगाथा' या पुस्तकातून*

मला समजले नाही.