🔭 *हबल दुर्बिणीचे फायदे काय ?* 🔭
**********************************

*एक मोठा डोळा अवकाशात डोळा👀 ठेवून आहे  बरं का...!*

*हबल (hubble)* नावाची २.४ व्यासाची एक मोठी 🔭 *दुर्बीण* ही अवकाशाचा वेध घेण्यासाठी
*नासा व युरोपियन अवकाश संस्था* यांनी संयुक्तपणे अवकाशात सोडलेली दुर्बिण आहे.
ही दुर्बिण १९९० साली सोडण्यात आली. 🚀
ही अवकाशात सोडण्यात आलेली आत्तापर्यंतची
सर्वात मोठी तसेच सर्वात प्रगत दुर्बिण आहे.
या दुर्बिणीचे नाव अमेरिकेच्या *एडविन हबल*  या खगोलशास्त्रज्ञाच्या नावावरून देण्यात आले.
ही दुर्बिण नासाच्या मोठ्या वेधशाळांच्या प्रकल्पातील एक प्रकल्प आहे.
इंटरनेट वर हबल दुर्बिणीतून काढलेले 👌🏻 सुंदर फोटो उपलब्ध आहेत.

मित्रहो दुर्बिणीच्या माध्यमातून उघड्या डोळ्यांनी न दिसणारे असंख्य विलोभनीय आविष्कार आपणाला पाहावयास येतात. दुर्बीण प्रामुख्याने दूरच्या वस्तूकडून येणाऱ्या प्रकाशाच्या आधारे सदर वस्तूंचा वेध घेत असते. दुर्बीण जर अंधाऱ्या प्रकाश प्रदूषणविरहित ठिकाणी असेल तर मग व वस्तूंची स्पष्टता अधिक खुलण्याची शक्यता असते. मानवाने हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठीच हबल दुर्बिणीचा उपयोग केलेला आहे.
पृथ्वीभोवती तीनशे पन्नास किलोमीटर उंचीपर्यंत वातावरण आहे. त्यामुळे तार्‍यापासून येणारा प्रकाश काही प्रमाणामध्ये या वातावरणात नष्ट होतो. तसेच वातावरणातील थरांमध्ये होणाऱ्या दोलनामुळे प्रकाशाची दिशा कमी जास्त प्रमाणात बदलते. त्यामुळे तारे फिकट दिसतात. त्याचबरोबर त्यांच्या जागाही बदलतात. तारे स्पष्ट दिसावेत यासाठी वातावरणाच्या पलीकडे जाण्याची आवश्यकता आहे. अंतराळात वातावरण नसल्यामुळे आकाश काळेकुट्ट दिसते. त्यामुळे ताऱ्यांचे निरीक्षण अत्यंत सुलभ होते.
  या सर्व बाबींचा विचार करून अमेरिकेने २४ एप्रिल १९९० रोजी डिस्कवरी स्पेस शटलच्या सहाय्याने अंतराळामध्ये हबल दुर्बिण पाठवून विश्वाच्या आणखी जवळ जाण्याचा प्रयत्न केला. भूपृष्ठापासून सहाशे तीस किलोमीटर उंचीवर असणारी हबल दुर्बिण तासाला जवळपास तीस हजार किलोमीटर इतक्या प्रचंड वेगाने नव्वद मिनिटांमध्ये पृथ्वीभवती प्रदक्षिणा पूर्ण करते. अंतराळातील हबल दुर्बिण एका ठिकाणी स्थिर नाही हे लक्षात घेण्याची गरज आहे. आणि हो या विश्वामध्ये कोणीही स्थिर नाही. प्रत्येकजण फिरत आहे. कारण 'थांबला तो संपला' हे वाक्य सर्वांसाठी लागू पडते. 'एडविन हबल' या खगोलशास्त्रज्ञाच्या नावे अंतराळात विहार करत असलेल्या ११६०० किलोग्रॅम वजनाच्या या दुर्बिणीची लांबी १३.१ मीटर तर व्यास ४.३ मीटर आहे. या दुर्बिणीमध्ये वापरण्यात आलेल्या अंतर्वक्र आरशाचा व्यास अडीच मीटर आहे.
  विश्व प्रसरणाचा वेग, क्वेसारकडून येणाऱ्या किरणांचा अभ्यास, दहा अब्ज प्रकाशवर्षे अंतरावरील अवकाशातील वस्तूंचा वेध, ही प्रमुख उद्दिष्टे हबलची निश्चित केलेली आहेत. याचबरोबर विश्वाचे वयोमान, परग्रहांवेध यासाठीही हबलचा उपयोग होण्याची शक्यता आहे.
  पृथ्वीवरील दुर्बिण अवकाशाचा वेध फक्त रात्रीच्या वेळेसच येऊ शकतो. परंतु हबलचे वैशिष्टय़ हे आहे की ती अवकाशाचा वेध सलगपणे घेत असते. कारण अवकाशामध्ये ना दिवस, ना रात्र. अवकाश काळेकुट्ट असते, सूर्य तळपत असतो, पृथ्वी, इतर ग्रह आणि तारे आपले अस्तित्व ठळकपणे दाखवत असतात. असे दृश्य अनुभवायचे असेल तर अंतराळवीरांच्या भूमिकेत जाण्याची आवश्यकता आहे.
  दीड अब्ज डॉलर्सपेक्षाही जास्त खर्चाची ही दुर्बिण तारकाविश्व, तारकापुंज, सुपरनोव्हा, दीर्घिका यांची नयनरम्य छायाचित्रे पृथ्वीवरील मानवाला नित्यनियमाने पाठवत आहे. दुर्बिणीला विद्युतऊर्जेचा पुरवठा करण्यासाठी सोलर पॅनलचा वापर केलेला आहे. अंतराळाच्या संशोधनासाठी येणारा खर्च प्रचंड असला तरी त्यातून मानवी जीवन सुखी आणि समृद्ध होण्यासाठीच उपयोग होणार आहे. हा एकमात्र नक्की की, आजही विकासाची गंगा न पोहोचलेले मानवी समूह आहेत. त्यांच्यासाठीची तजवीज विकासाचे फायदे मिळालेल्यांनी घेण्याची नितांत आवश्यकता आहे.
*- नितीन शिंदे*
*'अंतराळ समजून घेताना' या पुस्तकातून*