ऑक्सिजन वातावरणात कसा तयार होतो?
स्थलवासी व जलवासी वनस्पतींकडून होणार्या प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेतून, तसेच ज्वालामुखी उद्रेकातून वातावरणाला ऑक्सिजनाचा पुरवठा होतो. तसेच अतिनील किरणांमुळे घडणार्या वातावरणातील प्रकाशीय अपघटन क्रियेमुळे ऑक्सिजन तयार होतो. सजीवांच्या श्वसनक्रिया, सेंद्रिय पदार्थांचे अपघटन, खनिजांचे ऑक्सिडीभवन, जीवाश्म इंधनांचे ज्वलन इत्यादींसाठी वातावरणातील ऑक्सिजन वापरला जातो. अशा प्रकारे पृथ्वीवर ऑक्सिजन चक्र सातत्याने चालू असते.
हिरव्या वनस्पती प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेत कार्बन डाय-ऑक्साइडाचे शोषण करून ऑक्सिजन मुक्त करतात. वातावरणात बहुतांश ऑक्सिजन या प्रक्रियेतूनच निर्माण होतो. वातावरणात संचित झालेल्या ऑक्सिजनाचा वापर वनस्पती व प्राण्यांकडून श्वसनासाठी, तसेच जीवाश्म इंधनांच्या ज्वलन प्रक्रियेसाठी होत राहून, त्यातून एक अपशिष्ट म्हणून कार्बन डाय-ऑक्साइड वायू बाहेर पडतो. या कार्बन डाय-ऑक्साइडाचे पुन्हा वनस्पतींकडून शोषण झाल्यानंतर प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेतून ऑक्सिजन बाहेर सोडला जातो व तो वातावरणात संचित होतो. या चक्रामुळे वातावरणातील ऑक्सिजनाचे प्रमाण कायम राखले जाते.
बहुसंख्य सूक्ष्मजीव श्वसनासाठी ऑक्सिजनाचा वापर करतात. अशा सूक्ष्मजीवांना ऑक्सिजीव म्हणतात. ज्या सूक्ष्मजीवांना ऑक्सिजनाची आवश्यकता नसते, त्यांना विनॉक्सिजीव म्हणतात. श्वसन प्रक्रियेत हवेतील ऑक्सिजनाच्या साहाय्याने कार्बोहायड्रेटाचे ऑक्सिडीभवन होऊन उर्जा मुक्त होते. त्याचबरोबर कार्बन डाय-ऑक्साइड हा वायू उप-उत्पादन म्हणून बाहेर पडतो. कर्बोदके, प्रथिने व मेद यांच्या निर्मितीसाठी ऑक्सिजन महत्त्वाचा असतो. विविध रासायनिक विक्रियांमध्येही ऑक्सिजनाचा वापर केला जातो. ओझोनाची (O3) निर्मिती वातावरणीय क्रिया-प्रक्रियांद्वारे ऑक्सिजनापासूनच होत असते.
औद्योगिक क्रांतीनंतर ऑक्सिजनाचा वापर सतत वाढत आहे. निसर्गत:च वनस्पतींमुळे वातावरणातील ऑक्सिजनाची पातळी कायम राखली जात असते; तथापि पृथ्वीवरील वनस्पतींच्या आच्छादनात घट होत आहे, तर औद्योगिक विस्तार अधिक होत आहे. त्यामुळे ऑक्सिजनाची पुन:निर्मिती व त्याच्या वापराचे प्रमाण यांत असंतुलन होत आहे. वातावरणातील ऑक्सिजनाचे प्रमाण कमी होणे हे मानवाच्या व एकूणच सजीवांच्या दृष्टीने एक गंभीर समस्या आहे.
धन्यवाद
ऑक्सिजन वातावरणात अनेक प्रकारे तयार होतो, त्यापैकी काही प्रमुख मार्ग खालीलप्रमाणे आहेत:
1. प्रकाश संश्लेषण (Photosynthesis):
वनस्पती, शैवाल (algae) आणि सायनोबॅक्टेरिया (cyanobacteria) प्रकाश संश्लेषण प्रक्रियेद्वारे कार्बन डायऑक्साइड (Carbon Dioxide) आणि पाणी (Water) वापरून ऑक्सिजन तयार करतात. सूर्यप्रकाशाच्या मदतीने ते हे रूपांतरण करतात.
समीकरण: CO2 + H2O + प्रकाश → C6H12O6 + O2
2. पाण्याच्या रेणूंचे विघटन:
उच्च ऊर्जा असलेले अतिनील किरण (Ultraviolet rays) पाण्याच्या रेणूंचे ऑक्सिजन आणि हायड्रोजनमध्ये विघटन करतात. ही प्रक्रिया वातावरणाच्या बाह्य थरात होते.
3. ओझोनचे विघटन:
ओझोन (Ozone) वायू अतिनील किरणांच्या शोषणाने ऑक्सिजनमध्ये रूपांतरित होतो. ओझोनचा थर सूर्याच्या हानिकारक किरणांपासून पृथ्वीचे संरक्षण करतो.
समीकरण: 2O3 → 3O2
4. मानवी क्रियाकलाप:
औद्योगिक प्रक्रियांमध्ये आणि काही विशिष्ट रासायनिक अभिक्रियांमध्ये ऑक्सिजन तयार होतो, परंतु त्याचे प्रमाण नैसर्गिकरित्या तयार होणाऱ्या ऑक्सिजनच्या तुलनेत खूपच कमी असते.
अधिक माहितीसाठी: