रयतवारी पद्धत ही ब्रिटिश भारतातील जमीन महसूल प्रणाली होती. थॉमस मुन्रो यांनी 1820 मध्ये ही प्रणाली सुरू केली. या अंतर्गत, जमीनधारकांकडून थेट कर वसूल केला जात असे. 'रयत' या शब्दाचा अर्थ शेतकरी आहे.

• जमीन मालकी: शेतकरी स्वतः जमिनीचा मालक असे.
• महसूल: सरकार थेट शेतकऱ्यांकडून महसूल वसूल करत असे.
• मध्यस्थी नाही: जमींदार किंवा इतर मध्यस्थी नसत.

महालवारी पद्धत ही देखील जमीन महसूल प्रणाली होती, जी 1822 मध्ये हॉल्ट मॅकेन्झी यांनी सुरू केली. या प्रणालीत, गावाला किंवा गा Keyसमूहांना एकत्रितपणे महसूल भरण्याची जबाबदारी सोपवण्यात आली होती. 'महाल' म्हणजे गाव किंवा जहागीर.

• सामुदायिक जबाबदारी: संपूर्ण गावाला महसूल भरण्याची जबाबदारी असे.
• महसूल निर्धारण: गा Key्यातील जमिनीच्या उत्पादकतेनुसार महसूल ठरवला जाई.
• मध्यस्थी: यात गाव प्रमुख सरकार आणि शेतकरी यांच्यामध्ये मध्यस्थी करत असे.

• उत्तरदायित्व: रयतवारीमध्ये शेतकरी वैयक्तिकरित्या जबाबदार होते, तर महालवारीमध्ये संपूर्ण गाव जबाबदार होते.
• मध्यस्थी: रयतवारीमध्ये कोणताही मध्यस्थ नसे, तर महालवारीमध्ये गावप्रमुख मध्यस्थी करत असे.
• जमीन मालकी: दोन्ही पद्धतींमध्ये शेतकरी जमिनीचा मालक होता, परंतु महसूल भरण्याची पद्धत वेगळी होती.

अधिक माहितीसाठी:

• Ryotwari, Mahalwari and Zamindari System - ClearIAS
• Ryotwari, Mahalwari and Zamindari System - Vedantu