माहिती प्रणाली
माहिती प्रणाली (Information System) अनेक भागांनी बनलेली असते, जे एकत्रितपणे काम करून माहिती तयार करतात, साठवतात आणि तिचे वितरण करतात.information system चे मुख्य भाग खालीलप्रमाणे:
1. हार्डवेअर (Hardware):
- हार्डवेअरमध्ये संगणक, सर्व्हर, प्रिंटर, नेटवर्क उपकरणे आणि इतर भौतिक उपकरणे समाविष्ट असतात.
2. सॉफ्टवेअर (Software):
- सॉफ्टवेअरमध्ये ऑपरेटिंग सिस्टम, डेटाबेस मॅनेजमेंट सिस्टम (DBMS), ॲप्लिकेशन सॉफ्टवेअर आणि इतर प्रोग्राम्स समाविष्ट असतात, जे हार्डवेअरला कसे काम करायचे हे सांगतात.
3. डेटा (Data):
- डेटा म्हणजे कच्ची तथ्ये आणि आकडेवारी, जी माहिती प्रणालीमध्ये साठवली जाते आणि त्यावर प्रक्रिया केली जाते.
4. लोक (People):
- लोक हे माहिती प्रणालीचे वापरकर्ते असतात, जसे की प्रोग्रामर, विश्लेषक, डेटाबेस प्रशासक आणि अंतिम वापरकर्ते, जे प्रणाली वापरतात.
5. प्रक्रिया (Procedures):
- प्रक्रिया म्हणजे माहिती प्रणाली वापरण्यासाठी आणि व्यवस्थापित करण्यासाठी नियमांचा आणि कार्यांचा संच.
6. नेटवर्क (Network):
- नेटवर्कमुळे माहिती प्रणालीचे घटक एकमेकांशी संवाद साधू शकतात आणि डेटा सामायिक करू शकतात.
माहिती प्रणाली (Information System) चे मुख्य भाग खालीलप्रमाणे आहेत:
- Hardware ( हार्डवेअर):
हार्डवेअर म्हणजे प्रणालीचे भौतिक भाग, जसे की संगणक, सर्व्हर, प्रिंटर, आणि नेटवर्क उपकरणे. हे भाग डेटा इनपुट (Input), प्रोसेसिंग (Processing) आणि आउटपुट (Output) साठी वापरले जातात.
- Software (सॉफ्टवेअर):
सॉफ्टवेअरमध्ये ऑपरेटिंग सिस्टीम, डेटाबेस मॅनेजमेंट सिस्टीम (Database Management System), ॲप्लिकेशन्स आणि इतर प्रोग्राम्स समाविष्ट असतात. हे हार्डवेअरला कसे कार्य करायचे हे सांगतात.
- Data (डेटा):
डेटा म्हणजे कच्ची माहिती, जी प्रणालीमध्ये साठवली जाते आणि प्रोसेस केली जाते. डेटा टेक्स्ट, आकडे, प्रतिमा किंवा व्हिडिओच्या स्वरूपात असू शकतो.
- People (लोक):
लोक म्हणजे माहिती प्रणाली वापरणारे, विकसित करणारे आणि व्यवस्थापित करणारे व्यक्ती. यामध्ये वापरकर्ते, विश्लेषक, प्रोग्रामर आणि व्यवस्थापक यांचा समावेश होतो.
- Procedures (प्रक्रिया):
प्रक्रिया म्हणजे माहिती प्रणाली वापरण्यासाठी आणि व्यवस्थापित करण्यासाठीच्या नियमांचे आणि निर्देशांचे संच. डेटा कसा इनपुट करायचा, प्रोसेस करायचा आणि आउटपुट कसा मिळवायचा हे प्रक्रियेत परिभाषित केले जाते.
- Network (नेटवर्क):
नेटवर्क म्हणजे एकमेकांशी जोडलेल्या उपकरणांचा समूह, जो डेटा आणि माहितीची देवाणघेवाण करण्यास मदत करतो. यामध्ये इंटरनेट, इंट्रानेट आणि लोकल एरिया नेटवर्क (LAN) यांचा समावेश होतो.
हे सर्व घटक एकत्रितपणे काम करून माहिती प्रणालीला तिची उद्दिष्ट्ये साध्य करण्यास मदत करतात.
इन्फॉर्मेशन सिस्टिमचे भाग खालीलप्रमाणे आहेत:
- हार्डवेअर (Hardware): यामध्ये संगणक आणि इतर भौतिक उपकरणे (physical devices) येतात.
- सॉफ्टवेअर (Software): ॲप्लिकेशन्स (applications) आणि ऑपरेटिंग सिस्टिम्स (operating systems) यांचा समावेश असतो.
- डेटा (Data): माहिती आणि आकडेवारी.
- लोक (People): सिस्टिम वापरणारे आणि व्यवस्थापित करणारे.
- प्रक्रिया (Procedures): डेटावर प्रक्रिया करण्यासाठीचे नियम आणि पायऱ्या.
या सिस्टिममध्ये 'लोक' हा भाग महत्त्वाचा आहे, कारण ते सिस्टिम वापरतात, डेटा इनपुट (input) करतात आणि आउटपुट (output) वापरतात.
माहिती प्रणाली (Information System) म्हणजे विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी माहिती गोळा करणे, जतन करणे, प्रक्रिया करणे आणि वितरित करण्याची एक संघटित प्रणाली आहे.
माहिती प्रणालीची वैशिष्ट्ये:
1. डेटा संकलन (Data Collection): माहिती प्रणाली विविध स्त्रोतांकडून डेटा गोळा करते.
2. डेटा साठवण (Data Storage): गोळा केलेला डेटा इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात साठवला जातो, ज्यामुळे तो सुरक्षित राहतो.
3. डेटा प्रक्रिया (Data Processing): साठवलेल्या डेटावर प्रक्रिया करून माहिती तयार केली जाते, जी निर्णय घेण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
4. माहिती वितरण (Information Distribution): प्रक्रिया केलेली माहिती योग्य वेळी योग्य व्यक्तीला उपलब्ध करून दिली जाते.
5. अभिप्राय (Feedback): प्रणाली वापरकर्त्यांकडून अभिप्राय प्राप्त करते, ज्यामुळे प्रणालीमध्ये सुधारणा करता येतात.
माहिती प्रणालीचे प्रकार:
- Transaction Processing System (TPS): हे मोठ्या प्रमाणात डेटावर प्रक्रिया करते.
- Management Information System (MIS): हे व्यवस्थापनाला निर्णय घेण्यासाठी माहिती पुरवते.
- Decision Support System (DSS): हे गुंतागुंतीच्या समस्यांचे विश्लेषण करून निर्णय घेण्यास मदत करते.
- Executive Information System (EIS): हे उच्च स्तरावरील व्यवस्थापनाला धोरणात्मक निर्णय घेण्यासाठी माहिती पुरवते.
माहिती प्रणालीचे फायदे:
- कार्यक्षमता: डेटा जलद process होतो आणि अचूक माहिती मिळते.
- उत्पादकता: कर्मचाऱ्यांची उत्पादकता वाढते.
- निर्णयक्षमता: व्यवस्थापनाला चांगले निर्णय घेण्यास मदत करते.
- स्पर्धात्मकता: बाजारात टिकून राहण्यास मदत करते.