शब्दयोगी अव्यय

मराठी व्याकरणात 'भाववाचक शब्दयोगी अव्यय' असा कोणताही विशिष्ट प्रकार नाही. हे दोन स्वतंत्र व्याकरणिक घटक आहेत:

1. भाववाचक नाम (Abstract Noun)
2. शब्दयोगी अव्यय (Postposition)

या दोन्ही संकल्पना खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येतील:

1. भाववाचक नाम (Abstract Noun)

जे नाम कोणत्याही वस्तूच्या किंवा प्राण्याच्या गुणांचे, स्थितीचे, किंवा क्रियेच्या भावाचे बोध करते, त्याला भाववाचक नाम असे म्हणतात. ही नावे डोळ्यांनी दिसू शकत नाहीत, फक्त अनुभवता येतात.

• उदाहरणे:
• सौंदर्य (beauty)
• शौर्य (bravery)
• आनंद (joy)
• दुःख (sorrow)
• गरीबी (poverty)
• श्रीमंती (richness)
• शैशव (childhood)
• मरण (death)
• चोरी (theft)

2. शब्दयोगी अव्यय (Postposition)

शब्दयोगी अव्यय हे असे अविकारी शब्द आहेत जे नामाला किंवा सर्वनामाला जोडून येतात आणि वाक्यातील इतर शब्दांशी त्यांचा संबंध दाखवतात. हे शब्द लिंग, वचन, विभक्तीनुसार बदलत नाहीत.

• उदाहरणे:
• वर (on)
• खाली (under)
• जवळ (near)
• दूर (far)
• समोर (in front of)
• मागे (behind)
• आत (inside)
• बाहेर (outside)
• साठी (for)
• मुळे (because of)
• प्रमाणे (like)
• पेक्षा (than)

संबंध स्पष्टीकरण:

कदाचित तुमचा प्रश्न भाववाचक नामासोबत वापरल्या जाणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययाबद्दल असावा. शब्दयोगी अव्यय हे कोणत्याही प्रकारच्या नामाला (सामान्य नाम, विशेष नाम किंवा भाववाचक नाम) जोडून येऊ शकते. परंतु, शब्दयोगी अव्ययाला स्वतःला 'भाववाचक' असे विशेषण लागत नाही.

• उदाहरणे:
• तिच्या आनंदासाठी आम्ही सर्वजण जमलो होतो. (येथे 'आनंद' हे भाववाचक नाम आहे आणि त्याला 'साठी' हे शब्दयोगी अव्यय जोडले आहे.)
• तो दुःखामुळे खूप शांत झाला. (येथे 'दुःख' हे भाववाचक नाम आहे आणि त्याला 'मुळे' हे शब्दयोगी अव्यय जोडले आहे.)
• आईच्या प्रेमापोटी त्याने खूप कष्ट घेतले. (येथे 'प्रेम' हे भाववाचक नाम आहे आणि त्याला 'पोटी' हे शब्दयोगी अव्यय जोडले आहे.)

या उदाहरणांमध्ये, 'आनंदासाठी', 'दुःखामुळे', 'प्रेमापोटी' यांत 'साठी', 'मुळे', 'पोटी' ही शब्दयोगी अव्यये आहेत. ती भाववाचक नामांना जोडली गेली असली तरी, स्वतः 'भाववाचक' नसतात; ती फक्त संबंध दर्शवतात.

मराठी व्याकरणात, 'शब्दयोगी अव्यय' म्हणजे नामाला किंवा सर्वनामाला जोडून येणारे, आणि त्या नामाचा किंवा सर्वनामाचा वाक्यातील इतर शब्दांशी संबंध जोडणारे अविकारी शब्द. शब्दयोगी अव्ययांचे मुख्य प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

• कालवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय क्रिया कधी घडली हे दर्शवतात.

  उदा. पर्यंत, नंतर, पूर्वी, आधी, पुढे, पावेतो.

• स्थलवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय क्रिया कोठे घडली हे दर्शवतात.

  उदा. आत, बाहेर, जवळ, दूर, समोर, मागे, पुढे, खाली, वर.

• करणवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय क्रिया कोणत्या साधनाने किंवा कोणत्या कारणाने घडली हे दर्शवतात.

  उदा. मुळे, करून, द्वारा, योगे, हाती.

• हेतुवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय क्रिया कोणत्या हेतूने किंवा कारणाने घडली हे दर्शवतात.

  उदा. साठी, करिता, अर्थी, स्तव, मुळे.

• गुणवाचक / योग्यतावाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय वस्तूचे किंवा व्यक्तीचे गुण किंवा योग्यता दर्शवतात.

  उदा. सारखा, समान, प्रमाणे, योग्य, अनुरूप.

• तुलनावाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय दोन गोष्टींमधील तुलना दर्शवतात.

  उदा. पेक्षा, तर, प्रमाणे.

• संबंधवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय दोन गोष्टींमधील संबंध दर्शवतात.

  उदा. विषयी, संबंधी, शिवाय, विना.

• संग्रहवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय एखाद्या वस्तूचा किंवा गोष्टीचा संग्रह दर्शवतात.

  उदा. सुद्धा, देखील, फक्त, मात्र, केवळ.

• भागवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय एखाद्या गोष्टीचा भाग दर्शवतात.

  उदा. पैकी, पोटी.

• विनिमयवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय देवाणघेवाण किंवा बदली दर्शवतात.

  उदा. ऐवजी, बद्दल, बदली.

• विरोधवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय विरोध दर्शवतात.

  उदा. विरुद्ध, उलट.

• साहचर्यवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय सोबत असणे दर्शवतात.

  उदा. बरोबर, सह, संगे, सकट.

• विषयवाचक शब्दयोगी अव्यय: हे अव्यय एखाद्या विषयाशी संबंधित असणे दर्शवतात.

  उदा. विषयी, संबंधी.

शब्दयोगी अव्ययांचे महत्त्व:

शब्दयोगी अव्यये वाक्यातील शब्दांना जोडून त्यांचे अर्थ अधिक स्पष्ट आणि विशिष्ट बनवतात. त्यामुळे भाषेला अधिक अर्थपूर्णता येते. नामांना किंवा सर्वनामांना जोडून येणारे हे शब्द त्यांचे वाक्यातील इतर शब्दांशी संबंध दर्शवतात.

शब्दयोगी अव्ययांचे प्रकार (उदाहरणांसह):

1. कालवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय क्रियापदाच्या वेळेनुसार घडणाऱ्या क्रियेचा बोध करून देतात.

   उदाहरण: तो पर्यंत घरी पोहोचला.

2. स्थलवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय क्रियेच्या स्थळाचा किंवा ठिकाणाचा बोध करून देतात.

   उदाहरण: घर समोर नदी आहे.

3. करणवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय क्रियेचे साधन किंवा माध्यम दर्शवतात.

   उदाहरण: तो मुळे पास झाला.

4. हेतुवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय क्रियेचा हेतू किंवा उद्देश दर्शवतात.

   उदाहरण: तो अभ्यास साठी शाळेत गेला.

5. व्यतिरेकवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय तुलना किंवा विरोध दर्शवतात.

   उदाहरण: त्याच्या शिवाय मला कोण आहे?

6. तुलनावाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय दोन वस्तूंमधील साम्य दर्शवतात.

   उदाहरण: तो पेक्षा हुशार आहे.

7. संबंधवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय दोन वस्तूंमधील संबंध दर्शवतात.

   उदाहरण: त्याचे बद्दल मला आदर आहे.

8. समुच्चयवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय वाक्यातील शब्दांना एकत्र जोडतात.

   उदाहरण: तो आणि त्याचे मित्र सुद्धा आले.

9. स्वरूपवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय नामाचे स्वरूप किंवा वैशिष्ट्य दर्शवतात.

   उदाहरण: गांधीजी म्हणजे एक महात्मा होते.

10. दिकवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय दिशा दर्शवतात.

    उदाहरण: तो पूर्वे कडे निघाला.

11. सहवाचक शब्दयोगी अव्यये: हे अव्यय सोबत असणे दर्शवतात.

    उदाहरण: तो आई सोबत बाजारात गेला.

टीप: शब्दयोगी अव्ययांचे प्रकार वाक्यातील अर्थानुसार बदलू शकतात.