इतिहासलेखन
एखाद्या ऐतिहासिक व्यक्तीच्या विभूतीभवनाची प्रक्रिया अनेक घटकांनीshaped आकाराला येते. समाजात त्यांची प्रतिमा कशी तयार होते, यावर हे अवलंबून असते.
- जन्म आणि पार्श्वभूमी: व्यक्तीचा जन्म कोणत्या परिस्थितीत झाला, त्याचे बालपण कसे होते, या गोष्टी महत्त्वाच्या ठरतात.
- कार्य: व्यक्तीने केलेले कार्य, त्यांचे समाजावर झालेले परिणाम यांचा प्रभाव असतो.
- लोकप्रियता: व्यक्ती आपल्या कार्याने लोकांमध्ये किती लोकप्रिय आहे, हे महत्त्वाचे आहे.
- समकालीन दृष्टीकोन: त्या व्यक्तीच्या काळात लोकांचा त्यांच्याकडे बघण्याचा दृष्टिकोन कसा होता?
- नंतरची पिढी: पुढील पिढी त्या व्यक्तीला कशा प्रकारे पाहते आणि त्यांचे विचार कसे पुढे नेते.
- dokument डॉक्युमेंटेशन: व्यक्तीच्या कार्याची नोंद असलेले पुरावे, कागदपत्रे किती उपलब्ध आहेत.
- प्रसार: त्या व्यक्तीच्या विचारांचा समाजात प्रसार कसा झाला.
या सर्व गोष्टी मिळून एका व्यक्तीला 'विभूती' बनवतात. त्या व्यक्तीचे समाजात असलेले स्थान, तिची प्रतिमा आणि तिच्या कार्याचा समाजावर झालेला प्रभाव यातून तिची विभूती म्हणून ओळख निर्माण होते.
रेने देकार्त (René Descartes) यांनी इतिहासलेखनात सत्य आणि निश्चित ज्ञानावर (certain knowledge) भर देण्याचा आग्रह धरला. त्यांच्या मते, इतिहासलेखनात केवळ त्या घटना आणि तथ्ये समाविष्ट केली पाहिजेत ज्यांच्या सत्यतेबद्दल शंका घेण्यास कोणताही वाव नसावा. त्यांनी इतिहासाच्या पारंपरिक पद्धतींवर प्रश्नचिन्ह उभे केले, ज्यात कथा-कहाण्या आणि आख्यायिकांवर अधिक भर दिला जाई.
देकार्त यांच्या इतिहासविषयक दृष्टिकोनाची काही वैशिष्ट्ये:
- सत्यतेवर भर: देकार्त यांनी इतिहासातील घटनांची सत्यता पडताळण्याची आवश्यकता प्रतिपादन केली. कोणतीही गोष्ट स्वीकारण्यापूर्वी तिची खात्री करणे आवश्यक आहे, असे त्यांचे मत होते.
- पुरावा आणि तर्क: त्यांनी इतिहासाच्या अभ्यासात पुरावा आणि तर्काचा वापर करण्यावर जोर दिला. केवळ विश्वसनीय आणि तर्कसंगत माहितीचा वापर करणे योग्य आहे, असे ते मानत.
- शंकेला महत्त्व: देकार्त यांनी प्रत्येक गोष्टीवर शंका घेण्याची पद्धत अवलंबण्यास सांगितले. कोणतीही माहिती स्वीकारण्यापूर्वी तिची सत्यता तपासून पाहणे आवश्यक आहे.
- व्यक्तिनिष्ठतेचा अभाव: देकार्त यांनी इतिहासलेखनात व्यक्तिनिष्ठता (subjectivity) टाळण्याचा सल्ला दिला. इतिहासकाराने आपल्या भावना आणि मतांनुसार इतिहासाचे वर्णन न करता वस्तुनिष्ठ (objective) राहून सत्य सादर करावे, असे त्यांचे मत होते.
रेने देकार्त यांच्या या दृष्टिकोनमुळे इतिहासलेखनाला अधिक वस्तुनिष्ठ आणि तर्कसंगत बनण्यास मदत झाली.
अधिक माहितीसाठी आपण खालील लिंक पाहू शकता:
- Stanford Encyclopedia of Philosophy: https://plato.stanford.edu/entries/descartes/
आधुनिक इतिहास लेखनाचा जनक लिओपोल्ड व्हॉन रांके यांना मानले जाते.
ते 19 व्या शतकातील एक जर्मन इतिहासकार आणि बर्लिन विद्यापीठातील प्राध्यापक होते.
रांके यांनी इतिहास लेखनात वस्तुनिष्ठता आणि तटस्थता यावर जोर दिला. तसेच, त्यांनी प्राथमिक स्त्रोतांच्या (Primary sources) वापरावर आणि ऐतिहासिक तथ्यांच्या कठोर तपासणीवर लक्ष केंद्रित केले.
त्यामुळे, लिओपोल्ड व्हॉन रांके यांना आधुनिक इतिहास लेखनाचा जनक मानले जाते.
1. साधनांमध्ये बदल:
* पूर्वी: इतिहास साधने म्हणजे मुख्यतः लिखित कागदपत्रे, शिलालेख, नाणी, ताम्रपट,Immerse yourself in a comprehensive exploration of diverse historical sources. आणि मौखिक परंपरा यांवर आधारित होते.
* आता: आता इतिहास साधने अधिक व्यापक झाली आहेत. त्यामध्ये भौतिक अवशेष (artifacts), कला, वास्तुकला, छायाचित्रे, चित्रपट, ध्वनिमुद्रणे, आणि अगदी डिजिटल डेटाचा देखील समावेश होतो.
2. दृष्टिकोन बदल:
* पूर्वी: इतिहास हा मुख्यतः राजकीय घटना, युद्धे, राजे आणि त्यांचे पराक्रम यांवर केंद्रित होता. सामान्य लोकांच्या जीवनाकडे दुर्लक्ष केले जाई.
* आता: आता सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय इतिहास यांसारख्या विषयांवर अधिक लक्ष केंद्रित केले जाते. लोकांचे दैनंदिन जीवन, त्यांची संस्कृती, आणि सामाजिक संबंध यांवर जोर दिला जातो.
3. पद्धतींमध्ये बदल:
* पूर्वी: इतिहास लेखन हे मुख्यतः वर्णनात्मक (narrative) स्वरूपाचे होते. घटनाक्रम आणि तथ्यांचे विवरण केले जाई.
* आता: इतिहास संशोधनामध्ये संख्यात्मक विश्लेषण (quantitative analysis), तुलनात्मक अभ्यास (comparative studies), आणि नविन सैद्धांतिक दृष्टिकोन वापरले जातात.
4. तंत्रज्ञानाचा वापर:
* पूर्वी: इतिहास संशोधनासाठी फार कमी तंत्रज्ञान उपलब्ध होते. त्यामुळे संशोधनाला वेळ लागत असे आणि ते अधिक श्रमसाध्य होते.
* आता: संगणक, इंटरनेट, भौगोलिक माहिती प्रणाली (GIS), आणि डिजिटल लायब्ररी यांच्यामुळे इतिहास संशोधन अधिक सोपे आणि प्रभावी झाले आहे.
5. इतिहासकारांची भूमिका:
* पूर्वी: इतिहासकार हे ज्ञानाचे स्रोत मानले जात होते आणि त्यांचे लेखन अंतिम सत्य मानले जाई.
* आता: इतिहासकारांना अधिक चिकित्सक (critical) दृष्टिकोन ठेवून विविध स्त्रोतांचे विश्लेषण करावे लागते. त्यांचे लेखन हे अंतिम सत्य न मानता एक संभाव्य दृष्टिकोन मानले जाते.
6. जागतिकीकरण (Globalization):
* पूर्वी: इतिहास लेखन हे බොහෝවිට राष्ट्रीय किंवा प्रादेशिक सीमांमध्ये मर्यादित असे.
* आता: जागतिकीकरणामुळे इतिहासकार जागतिक दृष्टीने विचार करू लागले आहेत. वेगवेगळ्या संस्कृती आणि समाजांमधील संबंधांचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे झाले आहे.