हरितक्रांती

हरित क्रांतीचे मूलभूत घटक:

• उच्च उत्पादनक्षम वाणांचा (High Yielding Varieties - HYV) वापर:

  हरित क्रांतीमध्ये जास्त उत्पादन देणाऱ्या बियाण्यांचा वापर करण्यात आला. गहू आणि तांदूळ यांसारख्या पिकांसाठी संकरित बियाणे विकसित केले गेले, ज्यामुळे उत्पादन वाढण्यास मदत झाली.

• सिंचनाचा विकास:

  पिकांसाठी पाण्याची उपलब्धता सुनिश्चित करण्यासाठी सिंचन सुविधांचा विकास करणे आवश्यक होते. त्यामुळे नद्यांवर धरणे बांधली गेली, कालवे तयार केले आणि विहिरी व ट्यूबवेलच्या माध्यमातून पाणीपुरवठा करण्यात आला.

• रासायनिक खतांचा वापर:

  पिकांच्या वाढीसाठी रासायनिक खतांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर करण्यात आला. नायट्रोजन, फॉस्फेट आणि पोटॅश (NPK) यांसारख्या खतांचा वापर वाढला, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता वाढली आणि उत्पादनात वाढ झाली.

• कीटकनाशकांचा वापर:

  पिकांचे कीड आणि रोगांपासून संरक्षण करण्यासाठी कीटकनाशकांचा वापर करणे महत्त्वाचे होते. त्यामुळे पिकांचे नुकसान कमी झाले आणि उत्पादन वाढले.

• कृषी यांत्रिकीकरण:

  शेतीमध्ये सुधारणा करण्यासाठी आधुनिक यंत्रांचा वापर करण्यात आला, जसे की ट्रॅक्टर, थ्रेशर आणि हार्वेस्टर. यामुळे शेती अधिक कार्यक्षम झाली आणि वेळेची बचत झाली.

• पतपुरवठा आणि विपणन:

  शेतकऱ्यांना बी-बियाणे, खते आणि उपकरणे खरेदी करण्यासाठी तसेच उत्पादित मालाची विक्री करण्यासाठी पतपुरवठा आणि विपणन सुविधा उपलब्ध करून देणे आवश्यक होते.

कृषी क्षेत्रात आवड आसणारे अमेरिकन शास्त्रज्ञ नॉर्मन बोरलॉग यांनी जगात हरितक्रांतीची सुरूवात केली सन १९४० मध्ये मॅक्सीको येथे प्रथम गव्हाच्या उच्च पैदास देणाऱ्या बियाणाचा शोध लागला. मॅक्सीको मध्ये नॉरमन बोरलॉग यांनी शोधलेल्या उच्च पैदास गव्हाचे बियाणे आणि तेथील यांत्रिकीकरणाची प्रगती यामुळे लोकांच्या गरजेपेक्षा अधिक उत्पादन या देशात उत्पादित झाले, तर १९६० मध्ये मेक्सीको

गव्हाचा निर्यातदार देश बनला, यापूर्वी हा देश गव्हाची आयात करीत होता.

हरितक्रांती म्हणजे उच्च पैदास बी-बियाणांचा वापर, खतांचा वाढता वापर व जलसिंचन यामुळे शेती उत्पादन प्रचंड प्रमाणात बाढ होणे होय. हरितक्रांतीमुळे भारत अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वयंपुर्ण झाला. भारतात प्रथम १९६५ साली उच्च पैदास बियाणांचा वापर केला. याचे सर्व श्रेय डॉ. एम. एस. स्वामीनाधन यांचे आहे, त्यांना भारतीय हरितक्रांतीचे जनक असे म्हणतात. हरितक्रांतीमुळे नविन तंत्रज्ञानाचा वापर, संकरित बियाणे उच्चपैदास बियाणे आदीचा वापर काढून उत्पादकता दुप्पटीपेक्षा अधिक वाढली. हरितक्रांती कालावधीत रासायनिक खतांचा वापर वाढल्यामुळे माती व शेती उत्पादकतेवर पर्यावरणीय विद्यातक परिणाम दिसू लागले.

अन्नधान्य उत्पादनातील वाढ जागतिक हरितक्रांतीचे जनक नॉरमन बोरलॉग यांच्या प्रयत्नांमुळे झाली. हरितक्रांतीही सिंचन विस्तार, पायाभूत सुविधात वाढ, व्यवस्थापन तंत्रातील आधुनिकीकरण, संकरित बियाणांचे वितरण, रासायनिक खते, किटकनाशके व तणनाशकांचा वापर आदानांचा विस्तार व वृद्धी झाल्यामुळे घडून आली आहे. याचा परिणाम जगातील अब्जावधी लोकांना उपासमारीपासून वाचविले आहे.

• डॉ. नॉर्मन बोरलॉग (Dr. Norman Borlaug):

डॉ. नॉर्मन बोरलॉग यांना 'हरितक्रांतीचे जनक' मानले जाते. त्यांनी गव्हाच्या उच्च उत्पादन देणाऱ्या जाती विकसित केल्या. त्यांचे कार्य मेक्सिकोमध्ये सुरू झाले आणि नंतर ते भारत आणि पाकिस्तानमध्ये पसरले. Britannica - Norman Borlaug

• डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन (Dr. M. S. Swaminathan):

भारतामध्ये हरितक्रांती यशस्वी करण्यात डॉ. स्वामीनाथन यांचे मोठे योगदान आहे. त्यांनी गव्हाच्या अधिक उत्पादन देणाऱ्या जाती विकसित करण्यासाठी डॉ. बोरलॉग यांच्यासोबत काम केले. Britannica - M. S. Swaminathan

• सी. सुब्रमण्यम (C. Subramaniam):

तत्कालीन कृषी मंत्री सी. सुब्रमण्यम यांनी हरितक्रांतीला भारतात प्रोत्साहन देण्यासाठी महत्त्वपूर्ण धोरणे तयार केली आणि त्यांची अंमलबजावणी केली.

• इतर शास्त्रज्ञ आणि कृषी संस्था:

अनेक कृषी विद्यापीठे आणि संशोधन संस्थांमधील शास्त्रज्ञांनी देखील हरितक्रांतीत महत्वाचे योगदान दिले. त्यांनी नवीन तंत्रज्ञान विकसित केले आणि ते शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचवले.

या व्यक्ती आणि संस्थांच्या एकत्रित प्रयत्नांमुळे हरितक्रांती यशस्वी झाली आणि भारताला अन्न उत्पादनात स्वयंपूर्णता प्राप्त झाली.