पर्यवेक्षण

पर्यवेक्षकाची (Supervisor) पाच कामे खालीलप्रमाणे:

1. नियोजन आणि आयोजन:

   पर्यवेक्षकाने कामाचे नियोजन (Planning) करणे आणि ते काम व्यवस्थित पार पाडण्यासाठी योग्य आयोजन (Organizing) करणे आवश्यक आहे. कामाची उद्दिष्ट्ये निश्चित करणे, कामासाठी लागणारे मनुष्यबळ, तसेच इतर संसाधने (Resources) यांची योजना करणे.

2. मार्गदर्शन आणि प्रशिक्षण:

   कर्मचाऱ्यांचे योग्य मार्गदर्शन (Guiding) करणे आणि त्यांना कामासाठी आवश्यक असलेले प्रशिक्षण (Training) देणे हे पर्यवेक्षकाचे महत्त्वाचे काम आहे. कर्मचाऱ्यांना त्यांच्या समस्या व अडचणी समजून घेऊन त्यांना योग्य तो सल्ला देणे.

3. समन्वय:

   विविध विभाग आणि कर्मचाऱ्यांमध्ये समन्वय (Coordination) साधणे आवश्यक आहे. सर्वांनी मिळून काम केल्यास उद्दिष्ट्ये साध्य करणे सोपे होते.

4. नियंत्रण:

   कामावर नियंत्रण (Controlling) ठेवणे आणि ते वेळेवर पूर्ण होईल याची दक्षता घेणे हे पर्यवेक्षकाचे महत्त्वाचे काम आहे. कामामध्ये काही समस्या आल्यास त्याचे निराकरण करणे.

5. मूल्यांकन:

   कर्मचाऱ्यांच्या कामाचे वेळोवेळी मूल्यांकन (Evaluation) करणे आणि त्यांना त्यांच्या कामाबद्दल अभिप्राय (Feedback) देणे महत्त्वाचे आहे. यासोबतच, त्यांच्या चांगल्या कामाबद्दल त्यांचे कौतुक करणे.

टीप: पर्यवेक्षकाची भूमिका आणि कार्ये संस्थेच्या प्रकारानुसार आणि आकारानुसार बदलू शकतात.

पर्यवेक्षकाची (Supervisor) काही प्रमुख कामे खालीलप्रमाणे आहेत:

टीप: पर्यवेक्षकाची भूमिका आणि कार्ये कंपनीनुसार बदलू शकतात.

पर्यवेक्षकाची (Supervisor) पाच महत्त्वाची कामे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. नियोजन (Planning):

   पर्यवेक्षकाचे पहिले काम म्हणजे नियोजन करणे. त्यांना त्यांच्या टीमसाठी ध्येये आणि उद्दिष्ट्ये निश्चित करावी लागतात. कामांचे वेळापत्रक तयार करावे लागते आणि प्रत्येक सदस्याला जबाबदाऱ्या वाटून द्याव्या लागतात.

   • दीर्घकालीन आणि अल्पकालीन योजना तयार करणे.
   • संसाधनांचे योग्य वाटप करणे.
   • अडथळे आणि धोके ओळखणे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करणे.


2. संघटन (Organizing):

   नियोजन केल्यानंतर, पर्यवेक्षकाला कामांची विभागणी करावी लागते आणि टीम सदस्यांमध्ये समन्वय साधावा लागतो. कोणती व्यक्ती कोणते काम करेल, हे ठरवणे आणि त्यांना आवश्यक असलेले साहित्य आणि उपकरणे पुरवणे हे देखील महत्त्वाचे आहे.

   • कामांची विभागणी करणे आणि जबाबदाऱ्या निश्चित करणे.
   • अधिकार आणि उत्तरदायित्वे परिभाषित करणे.
   • संसाधनांची उपलब्धता सुनिश्चित करणे.


3. निर्देशन (Directing):

   पर्यवेक्षकाचे काम केवळ योजना बनवणे आणि वाटप करणे नाही, तर टीम सदस्यांना योग्य मार्गदर्शन करणे देखील आहे. त्यांना कामाच्या पद्धती समजावून सांगणे, प्रशिक्षण देणे आणि आवश्यकतेनुसार मदत करणे हे महत्त्वाचे आहे.

   • टीम सदस्यांना सूचना आणि मार्गदर्शन देणे.
   • प्रशिक्षणाची व्यवस्था करणे.
   • कामाच्या प्रगतीचे निरीक्षण करणे.


4. समन्वय (Coordinating):

   एका टीममध्ये काम करताना, सदस्यांमध्ये समन्वय असणे खूप महत्त्वाचे आहे. पर्यवेक्षकाने हे सुनिश्चित करावे की प्रत्येकजण एकमेकांशी संवाद साधत आहे आणि टीममध्ये एकजूट आहे.

   • टीम सदस्यांमध्ये संवाद वाढवणे.
   • मतभेद आणि संघर्ष सोडवणे.
   • एक टीम म्हणून काम करण्यासाठी प्रोत्साहन देणे.


5. नियंत्रण (Controlling):

   पर्यवेक्षकाचे अंतिम काम म्हणजे कामावर नियंत्रण ठेवणे. योजनांनुसार काम होत आहे की नाही हे पाहणे, त्रुटी शोधणे आणि सुधारणा करणे हेदेखील त्यांच्या कामाचा भाग आहे.

   • कामाच्या प्रगतीचे मूल्यांकन करणे.
   • त्रुटी शोधणे आणि सुधारात्मक उपाययोजना करणे.
   • अंतिम निकालांचे मूल्यांकन करणे.

हे पर्यवेक्षकाच्या कामाचे स्वरूप आहे. प्रत्येक संस्थेनुसार यात बदल होऊ शकतात.

पर्यवेक्षकाची (Supervisor) पाच कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

1. कामाचे वाटप आणि मार्गदर्शन:

   पर्यवेक्षकाचे हे महत्त्वाचे काम आहे. कर्मचाऱ्यांमध्ये कामाचे योग्य वाटप करणे आणि त्यांना काम कसे करायचे याबद्दल मार्गदर्शन करणे हे त्याचे कर्तव्य आहे.

2. प्रशिक्षण आणि विकास:

   कर्मचाऱ्यांच्या प्रशिक्षणाची आणि विकासाची जबाबदारी पर्यवेक्षकावर असते. नवीन कर्मचाऱ्यांना कामावर रुजू करताना त्यांना प्रशिक्षण देणे आणि त्यांच्या कौशल्यांमध्ये सुधारणा करणे आवश्यक आहे.

3. कामाचे निरीक्षण आणि मूल्यांकन:

   पर्यवेक्षक कर्मचाऱ्यांच्या कामावर लक्ष ठेवतो आणि त्यांच्या कामाचे वेळोवेळी मूल्यांकन करतो. यामुळे कर्मचाऱ्यांच्या कामाची गुणवत्ता सुधारण्यास मदत होते.

4. समस्यांचे निराकरण:

   कामाच्या ठिकाणी येणाऱ्या समस्यांचे निराकरण करण्याची जबाबदारी पर्यवेक्षकाची असते. कर्मचाऱ्यांमधील वाद मिटवणे आणि कामातील अडचणी दूर करणे हे त्याचे कर्तव्य आहे.

5. संवाद आणि समन्वय:

   पर्यवेक्षक हा व्यवस्थापन आणि कर्मचारी यांच्यातील दुवा असतो. त्याने दोघांमध्ये योग्य संवाद आणि समन्वय साधणे आवश्यक आहे.

शाळा सिद्धी अंमलबजावणीसाठी शिक्षक व मुख्याध्यापक यांच्यावर सुपरव्हिजनची जबाबदारी खालील स्तरांवर असते:

• केंद्र प्रमुख: केंद्र स्तरावर केंद्रप्रमुखांकडे ही जबाबदारी असते.
• विस्तार अधिकारी (Extension Officer): तालुका स्तरावर विस्तार अधिकारी हे पर्यवेक्षण करतात.
• जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था (DIET): जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्थेचे अधिकारी देखील वेळोवेळी शाळांना भेट देऊन मार्गदर्शन करतात.
• राज्य शिक्षण मंडळ (State Council of Education): राज्य शिक्षण मंडळाचे अधिकारी देखील शाळा भेटी दरम्यान supervision करतात.

याव्यतिरिक्त, शिक्षण विभागातील इतर वरिष्ठ अधिकारी देखील वेळोवेळी शाळांना भेट देऊन पाहणी करतात आणि आवश्यक मार्गदर्शन करतात.

संदर्भ:

• School Leadership Development Module (पृष्ठ क्रमांक 24-25)

पर्यवेक्षण (Supervision) आणि पर्यवेक्षक (Supervisor) यांच्यातील फरक खालीलप्रमाणे:

थोडक्यात, पर्यवेक्षण ही क्रिया आहे, तर पर्यवेक्षक हा ती क्रिया करणारा व्यक्ती आहे.