एकाग्रता

एकाग्रता म्हणजे काय

आपण एखादी गोष्ट करण्यासाठी किती मानसिक प्रयत्न करतो? यावर एकाग्रता म्हणजे काय हे स्पष्ट करता येते. उदाहरणार्थ, तुम्ही जे काही काम करत आहात किंवा कोणतीही एखादी गोष्ट शिकण्याचा प्रयत्न करत आहात. या गोष्टींवर एकाग्रता अवलंबून असते. बऱ्याचदा लोक एकाग्रता आणि लक्ष कालावधीची यांच्यामध्ये गोंधळून जातात. पण तुम्हाला आम्ही सांगू इच्छितो की, लक्ष कालावधी आणि एकाग्रता या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत. एकाग्रता म्हणजे एखाद्या विषयाकडे लक्ष देणे. परंतु लक्ष्य कालावधी म्हणजे आपण एखाद्या गोष्टीवर किती लक्ष केंद्रित करू शकता हा जो काळ मोजला जातो त्याला लक्ष कालावधी असे म्हणतात.

कोणकोणते घटक एकाग्रतेवर परिणाम करतात?

लक्ष कालावधी आणि एकाग्रता या दोन गोष्टी एकमेकांपासून प्रचंड वेगळ्या आहेत. काही लोक कठीण प्रसंगाच्या काळामध्ये आव्हाने, संकटे पाहून विचलित होतात. पण प्रत्यक्षात मात्र वय आणि झोपेचा अभाव यामुळे त्या व्यक्तीच्या एकाग्रतेवर परिणाम झालेला असू शकतो.

जसे वय वाढत जाईल तसे एकाग्रता कमी होणे, स्मरणशक्ती कमी होणे या सारख्या गोष्टी घडू लागतात. एकाग्रतेच्या अभावामुळे स्परणशक्ती कमी होऊ लागते. डोके किंवा मेंदूला झालेली इजा किंवा गंभीर वार किंवा आघात या गोष्टींमुळे देखील अनेक मानसिक समस्या निर्माण होऊ शकतात आणि त्याचा एकाग्रतेवर परिणाम होऊ शकतो.

कधी कधी आपण लक्ष केंद्रित करण्याचा प्रयत्न करतो. पण मनावर तुम्हाला ताण जाणवतो. या गोष्टींबद्दल तुम्ही दुःखी होऊ नका. या गोष्टींबद्दल दुःखी होणे हे अत्यंत स्वाभाविक आहे. पण जर तुम्ही निराश झाला तर मनात तणाव आणि अस्वस्थता निर्माण होते. आणि याचा परिणाम असा होतो की तुम्ही एखाद्या ध्येयावर लक्ष केंद्रित करू शकत नाही.

एकाग्रता आणि फोकस कसा सुधारायचा

खरं सांगायचं झाल्यास, एकाग्रता वाढविणे हे अजिबात अवघड काम नाहीये. पण यासाठी तुम्हाला काही संशोधनावर आधारित पद्धती समजून घेण्याची गरज आहे. आणि त्या पध्दतींचा अवलंब करण्याची देखील गरज आहे.

कधी कधी असे होते जेव्हा आपण मनामध्ये एखादी गोष्ट धरून ठेवतो आणि यामुळे तुमच्या मनाच्या एकाग्रतेवर परिणाम होतो. जर तुम्हाला स्वत:हून तुमच्या मनाची एकाग्रता वाढवायची असेल तर खाली दिलेल्या गोष्टींचा तुम्ही अवलंब करू शकता.

1. तुमच्या मेंदूला प्रशिक्षित करा

विशिष्ट प्रकारचे गेम खेळणे यामुळे तुम्हाला जर जास्तीत जास्त लक्ष केंद्रित करण्यात मदत मिळत असेल तर ते गेम खेळले पाहिजेत. जसे की 

सुडोकू

शब्दकोडे

बुद्धिबळ

जिगसॉ कोडे

शब्द शोध किंवा स्क्रॅम्बल

मेमरी गेम्स

इत्यादी.

.

अशाप्रकारचे ब्रेन ट्रेनिंग गेम खेळल्याने तुमची कार्यशीलता आणि अल्पकालीन स्मरणशक्ती यासारख्या समस्या देखील तुम्ही सोडवू शकता.

हे मेंदूचे प्रशिक्षण फक्त प्रौढांसाठी नाही तर लहान मुलांसाठी देखील आहे. हे प्रशिक्षण खूप फायदेशीर आहे. लहान मुलांना शब्दकोडी खेळण्यास देणे, पुस्तक वाचण्यास सांगणे, त्यांच्यासोबत शब्दकोडे खेळणे, मेमरी गेम खेळणे इत्यादींमुळे लहान मुलांची स्मरणशक्ती वाढण्यास मदत होते.

इतकेच नाही तर तुम्ही कोणता रंग पाहत आहात यावरून देखील लहान मुलांची आणि प्रौढांची एकाग्रता सुधारू शकते. अतिशय नाजूक डिझाइन असणाऱ्या चित्रामध्ये लहान मुले अतिशय मन लावून रंग भरू शकतात. पण प्रौढ व्यक्तींसोबतच असे होत नाही. कारण वयाप्रमाणे त्यांची एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती कमी झालेली असते.

2. गेम खेळणे सुरू करा

मेंदूचे खेळ खेळणे यामुळे एकाग्रता सुधारण्यास मदत मिळते. नवीन संशोधनामध्ये असे देखील आढळून आले आहे की, व्हिडिओ गेम खेळल्याने देखील मनाची एकाग्रता वाढते.

3. झोप सुधारा

झोपेचा अभाव हे एकाग्रता न असण्याचे सर्वात मोठे कारण आहे. याव्यतिरिक्त ध्यान, स्मरणशक्ती, लक्ष कालावधी या गोष्टींवर देखील झोपेचा परिणाम होतो.

पुरेशी झोप न मिळाल्यामुळे अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात. जर तुम्ही नियमित झोप घेतली नाही तर याचा परिणाम तुमच्या मूडवर आणि तुमच्या कामावर दिसू लागतो.

जर झोप पूर्ण झाली नाही तर तुम्हाला थकवा जाणवतो. आणि याचाच परिणाम तुमच्या कार्यक्षमतेवर होतो. हा एक नकारात्मक परिणाम आहे. ज्या कामांमध्ये तुमचा फोकस असणे आवश्यक आहे जसे की गाडी चालवणे अशा कामांमध्ये देखील अडथळे येण्याची शक्यता निर्माण होते.

कधी कधी कामाचा ताण अधिक असतो. आरोग्याच्या अनेक समस्या असतात. त्यामुळे पुरेशी झोप घेणे कठीण होते. पण लवकर झोपण्याचा जर आपण प्रयत्न केला आणि झोपेची एक विशिष्ट वेळ ठरवली तर ही समस्या कमी होऊ शकते. तज्ज्ञ असे देखील सांगितात की 7 ते 8 तास झोप घेणे हे अत्यंत आवश्यक आहे.

खाली काही झोप सुधारन्यासाठी टिप्स दिलेल्या आहेत.

1. झोपण्याच्या एक तास आधी टीव्ही बंद करा आणि मोबाइलच्या स्क्रीनने अजिबात पाहू नका

2. तुमच्या खोलीचे तापमान आरामदायक आणि थोडे थंड ठेवा

3. झोपण्यापूर्वी उबदार पाण्याने अंघोळ करा. हलके संगीत ऐका

4. झोपण्यापूर्वी एखादे पुस्तक वाचा

5. एका ठराविक वेळेत झोपण्याची जर तुम्ही सवय लावली तर त्या वेळी तुमचे शरीर आपोआप स्लिपिंग मोड मध्ये जाते

6. उठण्याची देखील एक विशिष्ट वेळ ठरवून घ्या, ज्यामुळे शनिवार आणि रविवार देखील तुम्ही त्याचवेळी उठू शकाल

7. नियमितपणे व्यायाम करणा करा. झोपण्यापूर्वी जड व्यायाम करू नका 

यशस्वी जीवन जगण्यासाठी यशस्वी लोकांच्या या 10 सवयी पाळा

4. व्यायामासाठी वेळ काढा

नियमितपणे व्यायाम करणे हे नेहमीच उत्तम असते. नियमितपणे व्यायाम केल्यास तुमची एकाग्रता वाढते.

अभ्यासामध्ये असे सांगितले आहे की, एरोबिक्स हा व्यायामाचा प्रकार करणे अत्यंत गरजेचे आहे. तुम्हाला जो व्यायाम प्रकार जमतो तो व्यायामाचा प्रकार केल्यास तुमचा वैयक्तिक फिटनेस चांगला राहतो.

5. निसर्गामध्ये वेळ घालवा

जर तुम्हाला तुमची मनाची एकाग्रता नैसर्गिकरीत्या वाढवायची असेल तर दररोज फक्त 15 ते 20 मिनिट बाहेर जाण्याचा प्रयत्न करा.

एखादा उद्यानात लहान फेरफटका मारा, आपल्या बागेमध्ये बसा, अंगणात बसणे हे देखील फायदेशीर आहेत. नैसर्गिक वातावरणात शरीराला आणि मनाला सकारात्मक फायदे मिळतात.

 झाडे कामाच्या ठिकाणी किंवा घरात लावली जातात. त्यामुळे एकाग्रता आणि उत्पादकता दाेन्ही वाढते.

कामाच्या ठिकाणी समाधान आणि हवेची गुणवत्ता सुधारण्यास देखील मदत करु शकते.

सकारात्मकता येण्यासाठी तुमच्या कामाच्या ठिकाणी आणि घरात एक किंवा दोन रोपे लावण्याचा प्रयत्न करा. 

साधनेच्या वेळी मन एकाग्र होण्यासाठी काय करावे? मन एकाग्र झाल्यामुळे काय प्राप्त होते, वाचा!

साधना सफल होण्यासाठी मनाची एकाग्रता व ती साधण्यासाठी साधना असा बीजांकुरन्याय साधना आणि मनाची एकाग्रता याबाबतीत लागू पडतो. साधना करताना प्रथम देह स्थिर ठेवावा लागतो. त्यानंतर इंद्रिये स्थिर ठेवावी लागतात. त्यानंतर इंद्रियांच्या मागून सैरभैर धावणारे मन हळू हळू स्थिर होऊ लागते. 

साधनेचे पूर्ण यश पदरात पाडण्यासाठी साधकाने प्रथम आहार व आचारशुद्धी करावी. पूर्ण सात्विक आहार घेऊन शुद्ध आचार ठेवणारा साधक हळूहळू निश्चित प्रगतावस्थेत जातो. ज्यावेळी अल्प कष्टात पुष्कळ धनप्राप्ती, स्त्रीविषयक विचार, दुसऱ्याचा उत्कर्ष सहन न होणे, मृगजळवत सुखाच्या मागे धावणे, विविध समस्यांचे कर्तृत्त्व स्वत:कडे घेऊन त्यावर उपाय शोधत बसणे, परमार्थाला उपयुक्त नसणाNया वस्तूंची प्रिती बाळगणे अशा गोष्टी जोपासल्या जाताता तेव्हा मनाचा कार्यव्याप मोठा असल्यामुळे त्याला स्थिर होण्यासाठी सवडच सापडत नाही. कार्यव्याप कमी करण्यासाठी वरील गोष्टी सोडून देण्याचा सराव केला पाहिजे. 

इकडे साधना व तिकडे सराव अशा दोन्ही गोष्टी चालू झाल्यावर हळूहळू मनाची चंचलता नष्ट होऊ लागते. साधनेच्या काळात प्रारंभी मनामध्ये एकाच वेळी शेकडो विचार उद्भवतात. त्यांच्यावर नियंत्रण घालण्यापेक्षा ते तसेच उद्भवू द्यावेत पण त्यांच्याकडे लक्ष देऊ नये. असे करता करता उद्भवलेले विचार दुसऱ्या खेपेस सौम्य होतात व अशा क्रमाने त्यांची तीव्रता नष्ट होते. त्यानंतर मन हव्या त्या गोष्टींवर केंद्रित होऊ लागते. 

मनाला एकावेळी एकच विचार करण्याची सवय लागते. अशा वेळी मन अस्थिर झाले, तरी त्याला चिंतनाची व नामस्मरणाची सवय लागल्याने ते चटकन स्थिर होते. साधनेचा गाभा म्हणजे चिंतन मनन! प्रारंभीच्या अवस्थेत ते शक्य झाले नाही, तरी रोजच्या सरावाने या अवस्थेपर्यंत पोहोचून मनुष्य सच्चिदानंद प्राप्त करू शकतो. 

आपण जे ध्येय ठरवले आहे. तर अभ्यासाचे महिन्यांचे, आठवड्यांचे नियोजन असेल. कितीही कंटाळा आला तरी हे काम पूर्ण करायचेच अशी चिकाटी असेल. मोबाईल, मित्र, झोप, टिवी या उपद्रवी गोष्टींपासून अभ्यासाच्या वेळात दूर रहाण्याची शिस्त असेल. या काळासाठी मोबाईल घरातून नष्ट करा.

अभ्यास करताना मोबाईल बाजुला ठेवा मोबाईल बाजूला ठेवण्या आधी आपल्या कुटुंबाला फोन करा आणि मोबाईल तुमच्या पासून दूर ठेवा मग तुमचं मन विचलित होणार नाही.   आणि अभ्यास करताना कुटुंबाची आठवण येणार नाही.

जसं की मोबाईल चार्ज करता तसं आपण हि आपला मेंदू चार्ज करावा आपल्या कुटुंबाशी बोलून मग अभ्यासात लक्ष लागेल.

अभ्यासासाठी शांत जागा असू द्या. काही लोकांचा एकाच जागी एकांतात अभ्यास होतो तर काहींचा लोकांमधे. मी पहील्या प्रकारात होतो.

भोवताली गोंगाट असेल तर हेडफोन लावून काहीतरी शांत संगीताचा उपयोग होतो असे माझी मूले सांगतात. मला ते पटायला अवघड जाते पण त्यांचे निकाल बघून काही बोलू शकत नाही.

ध्यानधारणा करून मनात कल्लोळ उडवणारे विचार दूर होऊन लक्ष एकाग्र होण्यासाठी मदत होते.

वाचन व लेखन असा मिश्र अभ्यास असेल तर पेंगायला होत नाही. म्हणून गरज नसली तरी नोट्स काढणे, समरी चीटशीट तयार करणे अशी काही लिखाणाची कामे करू शकता. लिहीलेल्या गोष्टी जास्त लक्षात रहातात.

दिवसाचा काही भाग मन रमवायला ठेवा. तुम्हाला कुठले वाद्य वाजवायची आवड असेल, मैदानावर जाऊन फुटबाॅल खेळायला आवडत असेल - असे काहीतरी करायला दिवसाचा काही वेळ ठेवा.

योग्य प्रमाणात सौम्य जेवा. तुम्हाला उर्जेची भरपूर गरज असते, पण सुस्ती येऊन चालत नाही. अती मसालेदार न खाल्लेले बरे असे वाटते.

काही सुचले ते लिहीले. पण शेवटी आपण स्वत:ला ओळखतो. प्रत्येकाची पद्धत वेगळी असू शकते.

अभ्यास करताना मन आणि लक्ष केंद्रित न होण्याची समस्या सामान्य आहे. त्यासाठी काही उपाय खालीलप्रमाणे आहेत:

• वेळेचं नियोजन:
  • अभ्यासासाठी एक विशिष्ट वेळ ठरवा.
  • वेळेनुसार अभ्यासाचे नियोजन करा.
  • प्रत्येक विषयासाठी ठराविक वेळ द्या.
• शांत जागा:
  • अभ्यासासाठी शांत आणि आरामदायक जागा निवडा.
  • जिथे आवाज आणि व्यत्यय कमी असतील अशी जागा निवडा.
• लक्ष विचलित करणाऱ्या गोष्टी टाळा:
  • मोबाईल, टीव्ही आणि इतर distracting गोष्टींपासून दूर राहा.
  • अभ्यास करताना सोशल मीडियाचा वापर टाळा.
• ब्रेक घ्या:
  • सतत अभ्यास करण्याऐवजी दर 45-50 मिनिटांनी 5-10 मिनिटांचा ब्रेक घ्या.
  • ब्रेकमध्ये थोडं चाला, पाणी प्या किंवा स्ट्रेचिंग करा.
• पुरेशी झोप घ्या:
  • दररोज रात्री 7-8 तास झोप घ्या.
  • पुरेशी झोप घेतल्याने मन आणि शरीर ताजेतवाने राहते.
• ध्यान आणि श्वासोच्छ्वास व्यायाम:
  • रोज 10-15 मिनिटे ध्यान करा.
  • दीर्घ श्वास घेण्याचे व्यायाम करा, ज्यामुळे मन शांत राहते.
• आहार:
  • पौष्टिक आणि संतुलित आहार घ्या.
  • जंक फूड आणि तेलकट पदार्थ टाळा.
  • शरीराला हायड्रेटेड ठेवण्यासाठी पुरेसे पाणी प्या.
• सकारात्मक दृष्टिकोन:
  • अभ्यासाला सकारात्मक दृष्टिकोनातून बघा.
  • आपण हे करू शकतो असा आत्मविश्वास ठेवा.
  • माजी विद्यार्थ्यांनी कशाप्रकारे यश मिळवले याबद्दल प्रेरणादायी कथा वाचा.
• शिक्षकांची मदत घ्या:
  • विषय समजून घेण्यासाठी शिक्षकांची मदत घ्या.
  • शंका विचारण्यास संकोच करू नका.
• अभ्यासाच्या पद्धतीत बदल:
  • एकाच पद्धतीने अभ्यास करण्याऐवजी वेगवेगळ्या पद्धती वापरून पहा.
  • उदाहरणार्थ, मोठ्याने वाचणे, नोट्स काढणे, किंवा मित्रांसोबत चर्चा करणे.
• हे लक्षात ठेवा:
  • प्रत्येक व्यक्ती वेगळी असते, त्यामुळे आपल्यासाठी सर्वोत्तम काम करणारे उपाय शोधा.
  • धैर्य ठेवा आणि नियमित प्रयत्न करत राहा, तुम्हाला नक्कीच यश मिळेल.

एकाग्रता:एकाग्रता म्हणजे आपले लक्ष एका विशिष्ट गोष्टीवर केंद्रित करण्याची क्षमता. जेव्हा आपण एकाग्र असतो, तेव्हा आपले मन इतर विचारांनी विचलित होत नाही आणि आपण जे काम करत आहोत त्यावर पूर्णपणे लक्ष केंद्रित करू शकतो.

वाचनाची एकाग्रता विकसित करण्याचे उपाय:

1. शांत जागा निवडा: वाचण्यासाठी शांत आणि आरामदायक जागा निवडा जिथे distractions नसावे.

2. वेळेचे व्यवस्थापन करा: वाचनासाठी ठराविक वेळ बाजूला काढा आणि त्या वेळेत दुसरे कोणतेही काम करू नका.

3. लक्ष केंद्रित करा: वाचताना, फक्त वाचण्यावर लक्ष केंद्रित करा. इतर विचारांना मनात येऊ देऊ नका.

4. समजून वाचा: फक्त वाचू नका, तर ते समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. महत्त्वाचे मुद्दे अधोरेखित करा.

5. ब्रेक घ्या: जास्त वेळ वाचल्याने कंटाळा येऊ शकतो, त्यामुळे नियमित ब्रेक घ्या.

6. सराव करा: नियमित वाचनाचा सराव केल्याने एकाग्रता वाढते.

7. इतर distractions टाळा: मोबाईल, टीव्ही आणि इतर distractions वाचनाच्या वेळी टाळा.

हे काही उपाय आहेत ज्यांच्या मदतीने तुम्ही वाचनाची एकाग्रता वाढवू शकता.

"माझं मन कुठे एकाग्र करू शकतो?" हे वाक्य अर्जुन कृष्णाला विचारतो.

महाभारताच्या युद्धात अर्जुनाला आपल्या आप्तेष्टांविरुद्ध लढायला संकोच वाटतो आणि त्याचे मन विचलित होते. त्यामुळे तो कृष्णाला आपले मन एकाग्र करण्याचा मार्ग विचारतो.

अभ्यासात लक्ष नसणे