ज्वालामुखी म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील असा भेगाळलेला भाग, ज्यातून भूगर्भातील वितळलेला खडक (शिलारस), राख, वायू आणि वाफ बाहेर येतात.

• पृथ्वीच्या आत प्रचंड उष्णता असते. या उष्णतेमुळे खडक वितळतात आणि शिलारस तयार होतो.
• हा शिलारस पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या दिशेने दाब देतो.
• जेव्हा दाब खूप वाढतो, तेव्हा शिलारस पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील भेगांमधून बाहेर पडतो.

ज्वालामुखी त्यांच्या उद्रेकाच्या स्वरूपानुसार विविध प्रकारात विभागले जातात:

1. सुप्त ज्वालामुखी: हे ज्वालामुखी शांत असतात, पण ते कधीही सक्रिय होऊ शकतात.
2. जागृत ज्वालामुखी: हे ज्वालामुखी सतत सक्रिय असतात आणि त्यातून नियमितपणे उद्रेक होत असतात.
3. मृत ज्वालामुखी: हे ज्वालामुखी पूर्णपणेinactive झालेले असतात आणि भविष्यात उद्रेक होण्याची शक्यता नसते.

ज्वालामुखीमुळे अनेक फायदे आणि तोटे होतात:

• फायदे: ज्वालामुखीमुळे जमिनी सुपीक बनतात. तसेच, भूऔष्णिक ऊर्जा (geothermal energy) मिळवता येते.
• तोटे: ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे जीवित आणि मालमत्तेचे नुकसान होते. राख आणि धुरामुळे प्रदूषण वाढते.

भारतामध्ये अंदमान आणि निकोबार बेटांवर काही ज्वालामुखी आहेत. बॅरन बेट येथील ज्वालामुखी हा भारतातील एकमेव जागृत ज्वालामुखी आहे.

भारतातील एकमेव जागृत ज्वालामुखी अंदमान आणि निकोबार बेटांवर (Andaman and Nicobar Islands) आहे.

बॅरन बेट (Barren Island) नावाचे हे बेट पोर्ट ब्लेअरपासून (Port Blair) सुमारे १४० कि.मी. ईशान्य दिशेला आहे.

हा ज्वालामुखी १८ व्या शतकात पहिल्यांदा उद्रेक झाला होता, त्यानंतर तो अनेक वेळा जागृत झाला आहे.

फेब्रुवारी २०२३ मध्ये बॅरन ज्वालामुखीमध्ये (Barren volcano) पुन्हा एकदा उद्रेक झाला.

अधिक माहितीसाठी:

• इंडिया.कॉम
• इंडिया टुडे

ज्वालामुखींचे वर्गीकरण (Classification of Volcanoes)

ज्वालामुखींचे वर्गीकरण त्यांच्या उद्रेकाची वारंवारता, उद्रेकाची तीव्रता आणि शंकूच्या आकारानुसार केले जाते. खाली काही प्रमुख प्रकार दिले आहेत:

1. उद्रेकानुसार वर्गीकरण

2. उद्रेकांच्या तीव्रतेनुसार वर्गीकरण

3. शंकूच्या आकारानुसार वर्गीकरण

हे वर्गीकरण ज्वालामुखींच्या विविध प्रकारांमधील फरक स्पष्ट करते.

अंतर्गत भूरूपे:

• बॅथोलिथ (Batholith): ज्वालामुखीच्या उद्रेकादरम्यान शिलारस भूपृष्ठाखाली थंड होऊन त्याचे मोठे घुमटाकार खडक बनतात, त्यांना बॅथोलिथ म्हणतात.

• लॅकोलिथ (Laccolith): शिलारस भूगर्भात एका ठिकाणी साचून राहिल्याने छताकार भूभाग तयार होतो, त्याला लॅकोलिथ म्हणतात.

• लॉपोलिथ (Lopolith): बेसिनच्या आकारातील विस्तृत खडक तयार होतो, त्याला लॉपोलिथ म्हणतात.

• फॅकोलिथ (Phacolith): भूगर्भातील दाबामुळे शिलारस वळ्यांच्या स्वरूपात साचतो, त्याला फॅकोलिथ म्हणतात.

• सिल (Sill): शिलारस जेव्हा भूभागाच्या समांतर थरात थंड होतो, तेव्हा सिल तयार होते.

• डायक (Dyke): शिलारस उभा लांबट स्तंभाप्रमाणे थंड होऊन तयार होतो, त्याला डायक म्हणतात.

बाह्य भूरूपे:

• ज्वालामुखी शंकू (Volcanic Cone): ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून बाहेर पडणाऱ्या लाव्हारसाच्या आणि राखेच्या संचयनाने शंकूच्या आकाराची भूमी तयार होते.

• लावा पठार (Lava Plateau): ज्वालामुखी उद्रेकातून बाहेर पडलेला लाव्हारस दूरवर पसरून थंड झाल्यावर पठार तयार होते.

• ज्वालामुखी बेटे (Volcanic Islands): समुद्राच्या आत ज्वालामुखीचा उद्रेक झाल्यास आणि लाव्हारस साचल्यास बेटांची निर्मिती होते.

• कालडेरा (Caldera): ज्वालामुखीच्या उद्रेकानंतर ज्वालामुखीच्या तोंडाचा भाग कोसळल्याने तयार होणारे विवर, जे कालांतराने तलावात रूपांतरित होते.

• गेyser (Geyser): काही ज्वालामुखी प्रदेशातून गरम पाण्याची वाफ आणि पाण्याचे फवारे बाहेर पडतात.

• सकारात्मक परिणाम:

  सुपीक जमीन: ज्वालामुखीच्या राखेतून खनिजे असल्यामुळे जमीन सुपीक होते.

  भूऔष्णिक ऊर्जा: ज्वालामुखीच्याactivityमुळे भूऔष्णिक ऊर्जा निर्माण होते, जी वीज निर्मितीसाठी वापरली जाते.

  पर्यटन: ज्वालामुखी बघण्यासाठी पर्यटक येतात, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला फायदा होतो.

  नैसर्गिक सौंदर्य: ज्वालामुखीमुळे नवीन भूभाग निर्माण होतो, जे निसर्गरम्य दृश्य देतात.

• नकारात्मक परिणाम:

  जीवत आणि मालमत्तेचे नुकसान: ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे लाव्हा, राख आणि विषारी वायू बाहेर पडतात, ज्यामुळे जीवित आणि मालमत्तेचे नुकसान होते.

  प्रदूषण: ज्वालामुखीमुळे हवा आणि पाणी प्रदूषित होते.

  हवामान बदल: ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे वातावरणातील धূলिकणांचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे हवामानावर परिणाम होतो.

  आर्थिक नुकसान: शेती, व्यवसाय आणि वाहतूक थांबल्यामुळे आर्थिक नुकसान होते.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• pmfias.com
• nationalgeographic.org