भूकंप

अंतरंगातील शीघ्र भू हालचाली खालील घटकांवर आधारित आहेत:

• भूपृष्ठावरील दाब: भूपृष्ठावर पडणाऱ्या दाबामुळे भू हालचाली होतात.
• गुरुत्वाकर्षण: गुरुत्वाकर्षणामुळे भूभागावर ताण निर्माण होतो व हालचाली होतात.
• भूगर्भातील ऊर्जा: भूगर्भातील उष्णता व दाब यामुळे भू हालचाली होतात.

या घटकांमुळे भूकंपासारख्या नैसर्गिक आपत्ती येतात.

भूकंपाची तीव्रता रिश्टर स्केल (Richter scale) आणि मार्केली स्केल (Mercalli scale) या दोन परिमाणांमध्ये मोजली जाते.

• रिश्टर स्केल: भूकंपाची तीव्रता मोजण्यासाठी हे सर्वात जास्त वापरले जाणारे परिमाण आहे. या स्केलमध्ये 1 ते 10 पर्यंत अंक असतात. प्रत्येक अंकाने भूकंपाची तीव्रता 10 पटीने वाढते. https://www.usgs.gov/
• मार्केली स्केल: हे स्केल भूकंपाच्याintensities परिणामांवर आधारित आहे. इमारती आणि वस्तूंवर होणारे परिणाम तसेच लोकांच्या अनुभवांवरून तीव्रता ठरवली जाते. यात I ते XII पर्यंत रोमन numeral मध्ये तीव्रता दर्शविली जाते. https://www.usgs.gov/natural-hazards/earthquake-hazards/science/modified-mercalli-intensity-scale

भूकंप भूकंपादरम्यान काय करावे?

 भूकंप परिस्थिती निर्माण झाल्यास अधिकाधिक सुरक्षित राहण्याचा प्रयत्न करा. कधीकधी सुरुवातीला भूकंपाचा लहान धक्का बसतो व त्यानंतर त्याची तीव्रता वाढण्याची शक्यता असते. अशावेळी कमीत कमी हालचाल करुन सुरक्षित स्थळी पोहोचावे आणि जमिनीची हालचाल थांबेपर्यंत घरात/वास्तूत थांबावे व लगेचच बाहेर पडून सुरक्षित जागी जावे.

घरामध्ये असाल तर.. 

• जमिनीवर बसा; अभ्यासाचं टेबल किंवा कोणत्याही एखाद्या फर्निचरखाली जाऊन स्वतःला झाकून घ्या आणि जमिनीची हालचाल थांबेपर्यंत तेथेच थांबा. तुमच्या आसपास कुठे टेबल किंवा डेस्क नसेल तर घराच्या एखाद्या कोपऱ्यात खाली बसून दोन्ही हात गुडघ्यभोवती गुंडाळून त्यात तुमचा चेहरा झाकून घ्या.

• आतला दरवाज्याची चौकट, खोलीचा कोपरा, टेबल किंवा पलंगाच्या खाली थांबून स्वतःचे रक्षण करा.

• काचा, खिडक्या, बाहेरील दरवाजे आणि भिंती किंवा कोसळू शकणाऱ्या कोणत्याही गोष्टीपासून लांब राहा.

• भूकंप आला असेल आणि तुम्ही अंथरुणात असाल तर तेथेच थांबवा. स्वतःचे डोके आणि चेहरा उशीने झाकून तेथेच थांबा. मात्र छतावर असलेली एखादी अवजड वस्तू खाली कोसळत नाहीये याची खात्री करा. अशावेळी एखाद्या जवळच्या सुरक्षित स्थळी जाऊन थांबा. 

• जवळ असणाऱ्या एखाद्या प्रवेशद्वाराचा निवाऱ्यासाठी वापर करा. मात्र, या प्रवेशद्वाराचा मजबूत आधार मिळेल ही खात्री करुन घ्या. 

• जमिनीची हालचाल थांबेपर्यंत आतच थांबा आणि मग बाहेर जा. भूकंप आल्यानंतर लोक बाहेर पडून इतर ठिकाणी जाण्याचा प्रयत्न करतानाच जखमी होतात असे अनेक संशोधनाअंती आढळून आले आहे. • भूकंप आल्यानंतर वीज पसरु शकते किंवा स्प्रिंकलर सिस्टम्स किंवा फायर अलार्म्स सुरु होऊ शकतात.

घराबाहेर असाल तर.. 

• तुम्ही सध्या असाल त्या जागेवरुन कुठेही हलू नका. मात्र, इमारती, झाडे, पथदिवे आणि विजेच्या तारांपासून दूर व्हा.

• जर तुम्ही मोकळ्या जागेवर असाल, तर भूकंपाचे धक्के कमी होईपर्यंत तिथेच थांबा. इमारतीबाहेरची जागा, बाहेर पडण्याची ठिकाणी आणि बाहेरील भिंतीशेजारी मोठा धोका असतो. भूकंपाचा परिणाम म्हणून बऱ्याचददा भिंती कोसळतात, काचा फुटतात आणि वस्तू जागेवरुन पडतात असे आढळून आले आहे.

चालत्या वाहनात असाल तर... 

• सुरक्षित ठिकाण पाहून लगेच वाहन थांबवा आणि तुम्हीदेखील वाहनाच्या आत थांबा. मात्र, इमारती, झाडे, विजेच्या तारांजवळ थांबू नका. • भूकंप थांबल्यानंतर हळूहळू वाहन सुरु करा. भूकंपाचा धक्का बसलेले रस्ते, पूल आणि उतारावरुन जाण्याचे टाळा.

ढिगाऱ्याखाली अडकले असाल तर... 

• काडी पेटवू नका. 

• धूळीखाली असताना हलू नका किंवा ढिगाऱ्याला लाथा मारु नका 

• हातरुमाल किंवा कपड्याने आपले तोंड झाकून घ्या. 

• जवळचा पाईप किंवा भिंत वाजवा जेणेकरुन बचावकार्य करणाऱ्या लोकांना तुम्हाला शोधता येईल. एखादी व्यक्ती जवळ असेल तर शिटी वाजवा. शेवटचा उपाय म्हणून आरडाओरडा करा. कारण असे केल्यास तुमच्या शरीरात धोकादायक प्रमाणात धूळ जाण्याची शक्यता आहे.

पूर जर तुमच्या आजूबाजूच्या भागात जर पूर आला असेल तर... 

• माहितीसाठी रेडिओ किंवा टीव्ही ऐका. 

• अतिवृष्टीमुळे पूर येऊ शकतो हे लक्षात ठेवा. पावसामुळे पूर येण्याची शक्यता असल्यास उंचावर जाऊन थांबा. त्यासाठी कोणाच्याही सूचनेची वाट पाहू नका. 

• प्रवाह, ड्रेनेज चॅनेल, कॅन्यन आणि पूराचा धोका असणाऱ्या प्रदेशांमध्ये सावधान राहा. अशा भागांमध्ये कोणत्याही पुर्व इशाऱ्याशिवाय पूर येऊ शकतो.

तुम्ही घराबाहेर पडण्याची तयारी करत असाल तर... 

• आपले घर सुरक्षित ठेवा. हातात वेळ असेल तर बाहेरचे फर्निचर आत आणून ठेवा. महत्त्वाच्या वस्तू वरच्या मजल्यावर हलवा. 

• तुम्हाला सूचना मिळाली असेल तर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचे मुख्य स्विचेस आणि वॉल्व बंद करा. सर्व विद्युत उपकरणे बंद करुन ठेवा. तुम्ही पाण्यात असाल किंवा ओले झाले असाल तर विद्युत उपकरणांना स्पर्श करू नका.

२००१ मध्ये गुजरातमध्ये झालेल्या भूकंपाच्या वेळी लष्कराने (Indian Army) जनतेला केलेली मदत खालीलप्रमाणे होती:

• तत्काळ मदत आणि बचाव कार्य: लष्कराने भूकंपाच्या त्‍वरित नंतर बचाव कार्य सुरू केले. ढिगार्‍यांखाली दबलेल्या लोकांना बाहेर काढणे, जखमींना वैद्यकीय मदत पुरवणे आणि तात्पुरती निवारास्थाने उभारणे या कामात त्यांनी मदत केली.
• वैद्यकीय मदत: लष्कराच्या डॉक्टरांनी आणि वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांनी तात्पुरती रुग्णालये उभारून जखमी लोकांवर उपचार केले. आवश्यक औषधे आणि वैद्यकीय उपकरणे पुरवण्यात आली.
• अन्न आणि पाणी पुरवठा: लष्कराने बाधित क्षेत्रांमध्ये अन्न, पाणी आणि इतर आवश्यक वस्तूंचे वाटप केले. लोकांपर्यंत मदत पोहोचवण्यासाठी त्यांनी आपल्याlogistic क्षमतेचा वापर केला.
• पुनर्निर्माण कार्य: लष्कराने घरे आणि इतर इमारतींच्या पुनर्নির্মাণ कार्यात मदत केली. त्यांनी अभियांत्रिकी कौशल्ये वापरून पायाभूत सुविधा पूर्ववत करण्यात योगदान दिले.
• सुरक्षा आणि व्यवस्था: लष्कराने बाधित क्षेत्रांमध्ये कायदा आणि सुव्यवस्था राखण्यास मदत केली, ज्यामुळे मदत आणि पुनर्वसन कार्य सुरळीतपणे चालू राहिले.

या घटनेची माहिती मिळवण्यासाठी तुम्ही खालील मार्ग वापरू शकता:

• सरकारी वेबसाइट्स: शासनाच्या अधिकृत वेबसाइट्स (उदा. National Disaster Management Authority - NDMA) वर या संदर्भात माहिती उपलब्ध असते. NDMA Official Website
• वृत्तपत्रे आणि मीडिया रिपोर्ट्स: त्या वेळच्या वृत्तपत्रांमधील आणि मीडिया रिपोर्ट्समधील माहिती उपयुक्त ठरू शकते.
• संशोधन लेख आणि अहवाल: या भूकंपावर आधारित अनेक संशोधन लेख आणि अहवाल प्रकाशित झाले आहेत, ज्यात तपशीलवार माहिती दिलेली आहे.
• पुस्तके: या भूकंपावर आधारित काही पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत, ज्यात त्या वेळच्या परिस्थितीचे वर्णन दिलेले आहे.

या माहितीच्या आधारे, तुम्ही लष्कराने केलेल्या मदतीचा तपशील आणि त्या वेळच्या परिस्थितीचा अंदाज घेऊ शकता.

भूकंप लहरी:

भूकंप लहरींचे प्रकार:

भूकंप लहरींचा अभ्यास:

महत्व: