पद्धतीशास्त्र
तौलनिक संशोधन पद्धती (Comparative Research Method):
तौलनिक संशोधन पद्धती सामाजिक विज्ञानातील एक महत्त्वाची पद्धत आहे. या पद्धतीत दोन किंवा अधिक घटकांच्या समान आणि भिन्न वैशिष्ट्यांचा अभ्यास केला जातो. तुलनात्मक संशोधनाचा उद्देश दोन किंवा अधिक घटना, वस्तू, गट, संस्था, संस्कृती किंवा समाजांमधील समानता आणि फरक शोधणे हा असतो.
स्वरूप:
- तुलनात्मक विश्लेषण: या पद्धतीत दोन किंवा अधिक घटकांमधील समानता आणि फरकांचे विश्लेषण केले जाते.
- सिद्धांत निर्मिती: তুলনমূলক संशोधनाचा उपयोग सामाजिक विज्ञानातील नवीन सिद्धांत तयार करण्यासाठी होतो.
- पूर्वानुमान: तुलनात्मक संशोधनाच्या आधारावर भविष्यकालीन घटनांविषयी भाकीत करता येते.
- सामाजिक बदल: या पद्धतीमुळे सामाजिक बदलांना चालना मिळते, कारण त्यातून कोणत्या गोष्टी बदलण्याची गरज आहे हे समजते.
- वस्तुनिष्ठता: तुलनात्मक संशोधन वस्तुनिष्ठ असते, कारण यात वस्तुस्थितीवर आधारित माहितीचा वापर केला जातो.
उदाहरण:
दोन वेगवेगळ्या देशांतील शिक्षण पद्धतींचा अभ्यास करणे किंवा दोन विविध संस्कृतींमधील विवाह पद्धतींची तुलना करणे हे तुलनात्मक संशोधनाचे उत्तम उदाहरणे आहेत.
निष्कर्ष:
तौलनिक संशोधन पद्धती सामाजिक घटना आणि समस्या अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यासाठी उपयुक्त आहे. यामुळे धोरण निर्माणकर्त्यांना (Policy makers) योग्य निर्णय घेण्यास मदत होते.
विज्ञान खालील गोष्टींवर अवलंबून असते:
- पुरावा (Evidence): विज्ञानातील कोणताही निष्कर्ष पुराव्यावर आधारित असतो. हा पुरावा प्रयोग, निरीक्षण किंवा इतर वैज्ञानिक पद्धतींनी गोळा केला जातो.
- तार्किकता (Logic): वैज्ञानिक निष्कर्ष तर्कशुद्ध अनुमान आणि युक्तिवादांवर आधारित असतात.
- शंका (Skepticism): वैज्ञानिक दृष्टिकोन शंका घेण्यास आणि गृहितकांना आव्हान देण्यास प्रवृत्त करतो. कोणताही दावा स्वीकारण्यापूर्वी त्याची कठोर तपासणी केली जाते.
- पुनरावृत्ती (Reproducibility): वैज्ञानिक प्रयोगांचे निष्कर्ष इतर संशोधकांनी पुन्हा त्याच परिस्थितीत प्रयोग करून पडताळणी करता आले पाहिजेत.
- वस्तुनिष्ठता (Objectivity): वैज्ञानिकांनी निष्कर्षांवर पोहोचताना शक्यतो वस्तुनिष्ठ राहण्याचा प्रयत्न करावा, त्यांचे वैयक्तिक मत किंवा भावनांवर आधारित निष्कर्ष नसावेत.
या व्यतिरिक्त, विज्ञान हे सतत बदलणारे ज्ञान आहे. नवीन पुरावे आणि संशोधनामुळे वैज्ञानिक सिद्धांत सुधारले जाऊ शकतात किंवा बदलले जाऊ शकतात.
तुम्ही 'काय पद्धती' (What is Methodology) याबद्दल विचारत आहात असे दिसते. 'पद्धती' म्हणजे (Methodology) "कोणत्याही विशिष्ट क्षेत्रात ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या तत्त्वांचा आणि पद्धतींचा एक सैद्धांतिक विश्लेषण" आहे.
पद्धतीची काही मूलभूत तत्त्वे खालीलप्रमाणे आहेत:
- वस्तुनिष्ठता (Objectivity): पद्धती वस्तुनिष्ठ असावी, म्हणजे ती व्यक्तिनिष्ठ Bias किंवा पूर्वाग्रहांवर आधारित नसावी.
- व्यवस्थितपणा (Systematic): पद्धती व्यवस्थित असावी, म्हणजे ती एका विशिष्ट योजनेनुसार किंवा संरचनेनुसार केलेली असावी.
- विश्वसनीयता (Reliability): पद्धती विश्वसनीय असावी, म्हणजे ती वारंवार वापरली तरी समान निष्कर्ष मिळायला हवेत.
- वैधता (Validity): पद्धती वैध असावी, म्हणजे ती ज्या गोष्टीचा अभ्यास करण्यासाठी वापरली जात आहे, त्या गोष्टीचे योग्य मापन करायला हवे.
- सामान्यीकरण (Generalization): पद्धतीमध्ये सामान्यीकरण करण्याची क्षमता असावी, म्हणजे निष्कर्षांना मोठ्या समूहांवर लागू करता यावे.
थोडक्यात, पद्धती म्हणजे ज्ञानाच्या निर्मितीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या साधनांचा आणि प्रक्रियेचा एक संच आहे. हे संशोधन, शिक्षण, आणि इतर क्षेत्रांमध्ये उपयुक्त आहे.
अधिक माहितीसाठी, आपण खालील लिंकवर क्लिक करू शकता:
अर्थशास्त्राचा अभ्यास करण्यासाठी प्रायोगिक पद्धतीचा वापर सर्वप्रथम लुईस एल. थर्स्टोन (Louis Leon Thurstone) यांनी केला.
लुईस एल. थर्स्टोन यांच्याबद्दल:
- ते एक अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ होते.
- त्यांनी सामाजिक वृत्ती आणि मूल्ये मोजण्यासाठी सांख्यिकीय पद्धती विकसित केल्या.
- त्यांच्या कार्यामुळे अर्थशास्त्रामध्ये प्रायोगिक पद्धती वापरण्यास मदत झाली.
संदर्भ:
लुईस एल. थर्स्टोन - विकिपीडियासंशोधन पद्धतीची काही वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे:
- वस्तुनिष्ठता (Objectivity): संशोधनामध्ये वस्तुनिष्ठता असणे आवश्यक आहे. संशोधकाने कोणताही पूर्वग्रह न ठेवता निष्पक्षपणे माहिती गोळा करून त्याचे विश्लेषण केले पाहिजे.
- विश्वसनीयता (Reliability): संशोधनाचे निष्कर्ष विश्वसनीय असले पाहिजेत. याचा अर्थ असा की, जर इतर संशोधकांनी समान पद्धती वापरून संशोधन केले, तर त्यांनाही तसेच निष्कर्ष मिळायला हवेत.
- वैधता (Validity): संशोधनात वापरलेली पद्धत योग्य आणि अचूक असायला हवी. ज्या गोष्टीचा अभ्यास करायचा आहे, त्या गोष्टीचेच योग्य मापन व्हायला हवे.
- सामान्यीकरण (Generalization): संशोधनाचे निष्कर्ष व्यापक स्तरावर लागू करता येण्यासारखे असावेत. म्हणजेच, ते निष्कर्ष विशिष्ट परिस्थितीतच नव्हे, तर इतर समान परिस्थितींमध्येही उपयोगी ठरले पाहिजेत.
- पुनरावृत्ती (Replicability): संशोधनाची प्रक्रिया पुन्हा करता येण्यासारखी असावी. इतर संशोधकांना तेच संशोधन पुन्हा करून निष्कर्ष पडताळता यायला हवे.
- व्यवस्थित आणि संघटित (Systematic and Organized): संशोधन हे नेहमी एका विशिष्ट पद्धतीने आणि व्यवस्थितपणे केले जाते. माहिती गोळा करण्याची, विश्लेषण करण्याची आणि निष्कर्ष काढण्याची एक विशिष्ट प्रक्रिया असते.
- तार्किक (Logical): संशोधनामध्ये वापरले जाणारे युक्तिवाद आणि निष्कर्ष तर्कसंगत असायला हवेत. कोणताही निष्कर्ष काढताना त्यामागे ठोस आणि logical आधार असणे आवश्यक आहे.
- अनुभवजन्य (Empirical): संशोधन हे अनुभवांवर आधारित असते. निरीक्षणातून आणि अनुभवातून मिळालेल्या माहितीचा वापर करून निष्कर्ष काढले जातात.
हे संशोधन पद्धतीची काही महत्त्वाची वैशिष्ट्ये आहेत. यांच्या आधारावर संशोधनाची गुणवत्ता ठरवली जाते.