समावेशक शिक्षण
समावेशक शिक्षण (Inclusive Education) प्रणालीमध्ये शालेय प्रशिक्षणाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. समावेशक शिक्षण म्हणजे शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भावनिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या दुर्बळ असलेल्या विद्यार्थ्यांना सामान्य विद्यार्थ्यांसोबत एकाच शाळेत शिक्षण देणे.
- शिक्षकांचे प्रशिक्षण: समावेशक शिक्षणासाठी शिक्षकांना विशेष प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. ज्यामुळे ते विविध प्रकारच्या गरजा असणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शिकवण्यास सक्षम असतील. त्यांना वेगवेगळ्या अध्ययन पद्धती, तंत्रे आणि विद्यार्थ्यांच्या गरजा समजून घेण्याची क्षमता विकसित करणे आवश्यक आहे.
- शैक्षणिक वातावरण: शाळेमध्ये सर्व विद्यार्थ्यांसाठी सुरक्षित आणि सकारात्मक वातावरण तयार करणे. ज्यामुळे प्रत्येक विद्यार्थ्याला शाळेत सहभागी होण्याची संधी मिळेल.
- अभ्यासक्रमात बदल: विद्यार्थ्यांच्या गरजेनुसार अभ्यासक्रमात बदल करणे. ज्यामुळे दुर्बळ विद्यार्थीसुद्धा सहजपणे शिक्षण घेऊ शकतील.
- शैक्षणिक साधनांची उपलब्धता: शाळेत सर्व प्रकारच्या शैक्षणिक साधनांची उपलब्धता करणे. जसे की, ब्रेल लिपीतील पुस्तके, श्रवणयंत्रे, व्हीलचेअर इत्यादी.
- समन्वय: शिक्षक, विद्यार्थी, पालक आणि शालेय व्यवस्थापन यांच्यात समन्वय असणे आवश्यक आहे. ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवता येईल.
समावेशक शिक्षणामुळे दुर्बळ विद्यार्थ्यांना समाजात समान संधी मिळतात आणि ते आत्मविश्वासाने जीवन जगू शकतात.
समावेशक शिक्षणाची साधने (Tools of Inclusive Education): समावेशक शिक्षण म्हणजे सर्व विद्यार्थ्यांना, त्यांच्या शारीरिक, मानसिक, भावनिक, सामाजिक, भाषिक किंवा इतर कोणत्याही प्रकारच्या फरकांशिवाय, एकाच शिक्षण प्रणालीत शिक्षण देणे.
समावेशक शिक्षणाची काही महत्त्वाची साधने खालीलप्रमाणे आहेत:
1. भौतिक सुविधा (Physical Resources):
- अडथळा-मुक्त वातावरण: शाळांमध्ये व्हीलचेअर वापरणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी रॅम्प (Ramps), लिफ्ट (Lifts) आणि योग्य दरवाजे असावेत.
- उपलब्ध साहित्य: दृष्टीबाधित विद्यार्थ्यांसाठी ब्रेल लिपीतील पुस्तके, मोठ्या अक्षरातील पुस्तके, तसेच श्रवणयंत्र (Hearing aids) आणि इतर आवश्यक उपकरणे उपलब्ध असावीत.
2. शैक्षणिक साधने व तंत्रज्ञान (Educational Tools & Technology):
- संगणक व सॉफ्टवेअर: विद्यार्थ्यांसाठी आवश्यक सॉफ्टवेअर, जसे की स्क्रीन रीडर (Screen readers), टेक्स्ट-टू-स्पीच (Text-to-speech) आणि स्पीच-टू-टेक्स्ट (Speech-to-text) सॉफ्टवेअर असावेत.
- शैक्षणिक गेम्स व ॲप्स: शिक्षणाला अधिक आकर्षक बनवण्यासाठी शैक्षणिक गेम्स व ॲप्सचा वापर करणे.
3. शिक्षक प्रशिक्षण (Teacher Training):
- विशेष प्रशिक्षण: शिक्षकांना समावेशक शिक्षण पद्धती आणि विविध गरजा असणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शिकवण्याचे प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे.
- संवेदनशील दृष्टिकोन: शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांच्या गरजा व भावना समजून घेऊन त्यांना मदत करावी.
4. वैयक्तिक शिक्षण योजना (Individualized Education Plan - IEP):
- प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी योजना: प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गरजेनुसार वैयक्तिक शिक्षण योजना तयार करणे.
- पालकांचा सहभाग: IEP तयार करताना पालक आणि शिक्षकांनी एकत्र काम करणे.
5. समुपदेशन आणि मार्गदर्शन (Counseling and Guidance):
- समुपदेशन: विद्यार्थ्यांना भावनिक आणि सामाजिक समस्यांवर मात करण्यासाठी समुपदेशन सेवा उपलब्ध करणे.
- मार्गदर्शन: करिअर मार्गदर्शन (Career counseling) आणि शैक्षणिक मार्गदर्शन (Educational guidance) देणे.
6. पालक आणि समुदाय सहभाग (Parent and Community Involvement):
- पालक सभा: नियमित पालक सभा आयोजित करणे आणि त्यांना शाळेतील उपक्रमांमध्ये सहभागी करणे.
- समुदाय सहभाग: स्थानिक समुदायाला शाळेच्या कार्यक्रमांमध्ये सहभागी करणे आणि त्यांच्याकडून मदत घेणे.
7. लवचिक मूल्यांकन पद्धती (Flexible Assessment Methods):
- विविध पद्धती: विद्यार्थ्यांचे मूल्यांकन करण्यासाठी विविध पद्धतींचा वापर करणे, जसे की प्रात्यक्षिक परीक्षा (Practical exams), तोंडी परीक्षा (Oral exams) आणि लेखी परीक्षा (Written exams).
- वेळेची मुदत: विद्यार्थ्यांना आवश्यकतेनुसार जास्त वेळ देणे.
या साधनांचा योग्य वापर करून, शाळा समावेशक शिक्षणाचे ध्येय साध्य करू शकतात आणि प्रत्येक विद्यार्थ्याला यशस्वी होण्यासाठी समान संधी देऊ शकतात.
1. शारीरिक सुविधांचा अभाव:
2. शिक्षकांचे प्रशिक्षण आणि तयारी:
3. संसाधनांची कमतरता:
4. सामाजिक आणि भावनिक मुद्दे:
5. पालक आणि समुदायाचा सहभाग:
6. धोरणे आणि अंमलबजावणी:
हे सर्व मुद्दे समावेशक शाळांच्या (inclusive schools) यशामध्ये महत्त्वाचे आहेत आणि या आव्हानांवर मात करण्यासाठी एकत्रित प्रयत्नांची गरज आहे.
समावेशक वर्गात येणाऱ्या समस्यांचे वर्गीकरण:
- शैक्षणिक समस्या:
- शिकण्यात अडचणी (Learning Disabilities): वाचन, लेखन आणि गणितीय क्रिया
- एकाग्रता नसणे (Attention Deficit Hyperactivity Disorder-ADHD): सततची बेचैनी, लक्ष नसणे, आवेग
- बुद्धी विषयक अक्षमता (Intellectual Disability): आकलन क्षमता कमी असणे
- भाषा आणि संवाद समस्या (Speech and Communication problems): बोलण्यात अडथळा येणे, संवाद साधण्यात अडचणी
- सामाजिक आणि भावनिक समस्या:
- आत्मविश्वास कमी असणे
- सामाजिक संबंध जोडण्यात अडचणी
- एकाकीपणा
- arrassment/त्रास
- भावनिक अस्थिरता
- शारीरिक समस्या:
- दृष्टिदोष
- श्रवणदोष
- हालचाल विषयक समस्या (cerebral palsy)
- दीर्घकालीन आजार
- आर्थिक आणि सामाजिक पार्श्वभूमी:
- गरीबी
- कुटुंबाचा आधार नसणे
- बालपण
- स्थलांतर
समावेशित शिक्षण दृष्टिकोन:
जर तुमच्या समोर समाजातील वेगवेगळ्या समस्यांनी ग्रासलेली, दुर्लक्षित मुले आली, तर एकतर्फी शिक्षण (inclusive education) म्हणून तुम्ही खालील उपाययोजना करू शकता:
- समस्यांची ओळख:
- प्रथम मुलांची समस्या काय आहे हे ओळखा.
- त्यांच्या अडचणी समजून घ्या.
- वैयक्तिक शिक्षण योजना (Individualized Education Plan - IEP):
- प्रत्येक मुलासाठी त्यांच्या गरजेनुसार वैयक्तिक शिक्षण योजना तयार करा.
- त्यांच्या क्षमता आणि कमतरता लक्षात घेऊन उद्दिष्ट्ये निश्चित करा.
- शिक्षण पद्धतीत बदल:
- अध्यापनाच्या पद्धतीत लवचिकता आणा.
- दृश्य आणि श्रवण साधनांचा वापर करा.
- खेळ आणि कृतींवर आधारित शिक्षण द्या.
- सकारात्मक वातावरण:
- मुलांना सुरक्षित आणि सकारात्मक वातावरण द्या.
- त्यांना आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी प्रोत्साहित करा.
- शिक्षकांनी प्रेमळ आणि सहनशील असणे आवश्यक आहे.
- पालकांचा सहभाग:
- पालकांना शिक्षण प्रक्रियेत सहभागी करा.
- त्यांना मुलांच्या प्रगतीबद्दल नियमित माहिती द्या.
- घरी अभ्यास करण्यासाठी मार्गदर्शन करा.
- समुदाय आणि तज्ञांची मदत:
- समुदायातील सदस्य, स्वयंसेवी संस्था आणि तज्ञांची मदत घ्या.
- समुपदेशक (Counselors) आणि विशेष शिक्षकांची (Special Educators) मदत घ्या.
- तंत्रज्ञानाचा वापर:
- शैक्षणिक ॲप्स (educational apps) आणि सॉफ्टवेअरचा वापर करा.
- दृष्टिदोष असलेल्या मुलांसाठी ब्रेल लिपीतील पुस्तके वापरा.
या उपायांमुळे, समाजातील दुर्लक्षित आणि समस्याग्रस्त मुलांना शिक्षण घेणे सोपे जाईल आणि ते अधिक चांगल्या प्रकारे विकास करू शकतील.
समावेशक शिक्षण (इन्क्लुसिव्ह एज्युकेशन) ही संकल्पना भारतासह अनेक देशांनी स्वीकारली आहे. काही प्रमुख देश खालीलप्रमाणे:
- भारत: भारत सरकारने 'सर्व शिक्षा अभियान' (Sarva Shiksha Abhiyan) आणि 'राईट टू एज्युकेशन ऍक्ट' (Right to Education Act, 2009) च्या माध्यमातून समावेशक शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले आहे.
- अमेरिका: अमेरिकेमध्ये 'Individuals with Disabilities Education Act (IDEA)' अंतर्गत दिव्यांग मुलांसाठी समावेशक शिक्षणाची तरतूद आहे.
- ब्रिटन: ब्रिटनमध्ये 'Special Educational Needs and Disability (SEND)' कायद्यानुसार सर्वसामान्य विद्यार्थ्यांबरोबर दिव्यांग विद्यार्थ्यांना शिक्षण देणे अनिवार्य आहे.
- कॅनडा: कॅनडामध्ये प्रत्येक प्रांतानुसार समावेशक शिक्षणासाठी धोरणे आहेत, ज्यात दिव्यांग विद्यार्थ्यांसाठी योग्य सुविधा पुरवण्यावर भर दिला जातो.
- ऑस्ट्रेलिया: ऑस्ट्रेलियामध्ये 'Disability Standards for Education 2005' नुसार दिव्यांग विद्यार्थ्यांना समान संधी मिळायला हवी, यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.
- जपान: जपानमध्ये 'School Education Act' अंतर्गत दिव्यांग मुलांसाठी समावेशक शिक्षणाची व्यवस्था आहे.
या व्यतिरिक्त, अनेक युरोपीय देश आणि संयुक्त राष्ट्र संघ (United Nations) देखील समावेशक शिक्षणाला प्रोत्साहन देत आहेत. युनेस्को (UNESCO) या संस्थेने ' Salamanca Statement' च्या माध्यमातून समावेशक शिक्षणाला जागतिक स्तरावर मान्यता दिली आहे.
संदर्भ:
- राईट टू एज्युकेशन ऍक्ट, 2009: RTE Act PDF
- युनेस्को: UNESCO Official Website
समावेशक शिक्षण (Inclusive Education) ही संकल्पना १९९४ साली भारतासह ९२ देशांनी स्वीकारली. ही घोषणा युनेस्को (UNESCO) च्या नेतृत्वाखाली झालेल्या Salamanca Statement मध्ये करण्यात आली.
या घोषणेनुसार, प्रत्येक बालकाला शिक्षणाचा हक्क आहे आणि त्यांना शाळेत शिक्षण घेण्याची संधी मिळायला पाहिजे, मग त्यांची शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भावनिक स्थिती कशीही असो.
अधिक माहितीसाठी आपण युनेस्कोची (UNESCO) वेबसाइट पाहू शकता: