लेखांकन

लेखांकनाच्या अनेक पद्धती आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

1. एक नोंद पद्धत (Single Entry System):
   • ही लेखांकनाची सर्वात सोपी पद्धत आहे.
   • यात फक्त रोख व्यवहारांची नोंद ठेवली जाते.
   • खर्च आणि उत्पन्नाचे स्वतंत्र खाते ठेवले जात नाही.
   • लहान व्यापारी आणि दुकानदार या पद्धतीचा वापर करतात.
2. दुहेरी नोंद पद्धत (Double Entry System):
   • ही लेखांकनाची अधिकृत आणि शास्त्रशुद्ध पद्धत आहे.
   • प्रत्येक आर्थिक व्यवहाराचे दोन खात्यांवर परिणाम होतात - एक खाते डेबिट (Debit) होते तर दुसरे खाते क्रेडिट (Credit) होते.
   • उदाहरणार्थ, जर तुम्ही रुपये १००००/- चा माल खरेदी केला, तर खरेदी खाते डेबिट होईल आणि रोख खाते क्रेडिट होईल.
   • या पद्धतीत ताळेबंद (Balance Sheet) आणि नफा-तोटा खाते (Profit and Loss Account) तयार करणे शक्य होते.
3. रोख आधार पद्धत (Cash Basis System):
   • या पद्धतीत, जेव्हा प्रत्यक्ष रोख रक्कम येते किंवा जाते, तेव्हाच त्याची नोंद केली जाते.
   • उधारीच्या व्यवहारांची नोंद त्वरित केली जात नाही, तर जेव्हा त्याचे पैसे मिळतात, तेव्हाच नोंद होते.
4. उपार्जन आधार पद्धत (Accrual Basis System):
   • या पद्धतीत, व्यवहार ज्या वेळेस घडतो, त्याच वेळेस त्याची नोंद केली जाते, मग रोख रक्कम मिळाली असो वा नसो.
   • उदाहरणार्थ, जर तुम्ही मालाची विक्री केली आणि त्याचे पैसे नंतर मिळणार असतील, तरीही विक्रीची नोंद त्याच वेळी केली जाते.
   • ही पद्धत अधिक अचूक मानली जाते कारण ती व्यवसायाची खरी आर्थिक स्थिती दर्शवते.
5. Cost Accounting (खर्च लेखांकन):
   • या पद्धतीत उत्पादनावर येणाऱ्या खर्चाचा हिशोब ठेवला जातो.
   • यात कच्चा माल, कामगारांची मजुरी आणि इतर खर्चांचा समावेश असतो.
   • यामुळे उत्पादनाची किंमत निश्चित करणे आणि खर्च कमी करणे शक्य होते.

प्रत्येक व्यवसायाची गरज आणि आकारानुसार योग्य लेखांकन पद्धती निवडली जाते.

पुस्तपालन (Bookkeeping) हे हिशोब ठेवण्याचे एक महत्त्वाचे अंग आहे. पुस्तपालनाची काही प्रमुख तत्त्वे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वस्तुनिष्ठता (Objectivity): प्रत्येक नोंदीला वस्तुनिष्ठ पुराव्याची आवश्यकता असते. उदाहरणार्थ, खरेदी पावती किंवा बँकेचे स्टेटमेंट.
2. सातत्य (Consistency): पुस्तपालन करताना वापरली जाणारी पद्धत सातत्याने वापरली जावी. पद्धती वारंवार बदलल्यास आर्थिक अहवालांची तुलना करणे कठीण होते.
3. जतनशीलता (Conservatism): संभाव्य तोटा त्वरित नोंदवावा, पण संभाव्य नफा तोपर्यंत नोंदवू नये जोपर्यंत तो निश्चित होत नाही.
4. महत्व (Materiality): फक्त महत्त्वाच्या नोंदी ठेवाव्यात. ज्या नोंदींचा व्यवसायावर मोठा परिणाम होतो, त्या नोंदींना अधिक महत्त्व द्यावे.
5. वेळेनुसार नोंद (Accrual Basis): कोणताही व्यवहार घडल्याबरोबर त्याची नोंद त्याच वेळी करावी, मग तो व्यवहार रोखीत झाला असो वा क्रेडिटवर.
6. द्वि-नोंद प्रणाली (Double-Entry System): प्रत्येक आर्थिक व्यवहाराचे दोन पैलू असतात - एक डेबिट (Debit) आणि दुसरे क्रेडिट (Credit). त्यामुळे प्रत्येक व्यवहाराची नोंद दोन खात्यांमध्ये (accounts) झाली पाहिजे.
7. हिशोबाचा कालावधी (Accounting Period): पुस्तपालन एका विशिष्ट कालावधीसाठी केले जाते, जसे की महिना, तिमाही किंवा वर्ष. यामुळे त्या कालावधीतील आर्थिक स्थिती समजण्यास मदत होते.

हे सर्व नियम आणि तत्त्वे पुस्तपालन अचूक आणि व्यवस्थित ठेवण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.

• लिपिकीय चुका: हिशोब लिहिताना आकडे मोड बदलणे, चुकीच्या खात्यात नोंद करणे, इत्यादी.
• गणितीय चुका: बेरीज, वजाबाकी, गुणाकार, भागाकार करताना होणाऱ्या चुका.
• तत्वनिष्ठ चुका: जमाखर्चाचे नियम व तत्त्वे न पाळता हिशोब करणे.
• न भरपाई होणाऱ्या चुका: ज्या चुकांमुळे ताळेबंद जुळत नाही, त्या चुका शोधून दुरुस्त कराव्या लागतात.
• भरपाई होणाऱ्या चुका: काही चुका एकमेकांना निष्प्रभ ठरवतात आणि ताळेबंद जुळतो, पण त्या शोधून काढणे आवश्यक असते.

अधिक माहितीसाठी, तुम्ही खालील वेबसाइटला भेट देऊ शकता:

मूल्य व्यवहार संबंधी लेखांकन नोंदी करण्याच्या पद्धती:

मूल्य व्यवहार (Value transactions) संबंधी लेखांकन नोंदी करण्यासाठी खालील पद्धती वापरल्या जातात:

1. ऐतिहासिक मूल्य पद्धत (Historical Cost Method):

   • या पद्धतीत, मालमत्ता तिच्या मूळ खरेदी किमतीवर नोंदवली जाते.
   • कालांतराने तिच्या मूल्यात होणारे बदल विचारात घेतले जात नाहीत.
   • ही पद्धत सर्वात सोपी आणि जास्त वापरली जाणारी आहे.
   • उदाहरण: जर कंपनीने एक मशीन रु. 50,000 मध्ये खरेदी केले, तर ते मशीन त्याच किमतीवर पुस्तकात नोंदवले जाईल.

2. वर्तमान मूल्य पद्धत (Current Cost Method):

   • या पद्धतीत, मालमत्ता वर्तमान बाजारातील किमतीवर नोंदवली जाते.
   • बाजारभावानुसार मालमत्तेच्या मूल्यात बदल केला जातो.
   • उदाहरण: जर कंपनीच्या मशीनची बाजारातील किंमत वाढून रु. 60,000 झाली, तर ती नवीन किंमत पुस्तकात नोंदवली जाईल.

3. वास्तविक मूल्य पद्धत (Realizable Value Method):

   • या पद्धतीत, मालमत्ता विकून मिळणाऱ्या अंदाजित रकमेवर नोंदवली जाते.
   • उदाहरण: जर कंपनीला एक मालमत्ता विकून रु. 70,000 मिळण्याची शक्यता आहे, तर ती रक्कम पुस्तकात नोंदवली जाईल.

4. वर्तमान सवलत मूल्य पद्धत (Present Discounted Value Method):

   • या पद्धतीत, भविष्यात मिळणाऱ्या रकमेचे आजचे मूल्य काढले जाते आणि त्या आधारावर मालमत्तेची नोंद केली जाते.
   • उदाहरण: जर कंपनीला एका गुंतवणुकीतून 5 वर्षांनंतर रु. 1,00,000 मिळतील, तर त्या रकमेचे आजचे मूल्य (discounted value) काढून नोंद केली जाईल.

5. सम-मूल्य पद्धत (Fair Value Method):

   • या पद्धतीत, दोन इच्छुक पक्षांमध्ये मालमत्तेची विक्री करण्याची किंमत निश्चित केली जाते आणि त्या आधारावर नोंदणी होते.
   • हे मूल्य बाजारातील माहितीवर आधारित असते.

प्रत्येक पद्धतीचे फायदे आणि तोटे आहेत. त्यामुळे, कंपनी आपल्या गरजेनुसार आणि परिस्थितीनुसार योग्य पद्धती निवडू शकते.

अधिक माहितीसाठी:

• लेखांकन पद्धती: https://www.youtube.com/watch?v=vmdy2c-VHFk
• मूल्यमापन: https://www.youtube.com/watch?v=c1UPE4vvO3Q

लिखित मूल्य (Written Down Value):

लिखित मूल्यावर आधारित घसारा (Depreciation) काढण्याच्या पद्धती:

उदाहरण:

लिखित मूल्याचे फायदे:

अधिक माहितीसाठी:

भांडवल प्राप्ती (Capital Receipts):

महसूल प्राप्ती (Revenue Receipts):

फरक:

अधिक माहितीसाठी:

भांडवली प्राप्ती म्हणजे व्यवसायासाठी कर्ज उभारून किंवा मालमत्ता विकून जमा केलेला निधी. या प्राप्ती वारंवार होत नाहीत आणि त्या व्यवसायाच्या नियमित कामकाजाचा भाग नसतात.

• उदाहरण: जमीन, इमारत किंवा मशिनरी विकून मिळालेले पैसे.
• परिणाम: यामुळे कंपनीची देयता वाढते किंवा मालमत्ता कमी होते.

महत्व:

• भांडवली प्राप्ती व्यवसायाला मोठे प्रकल्प सुरू करण्यासाठी किंवा कर्ज फेडण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.
• या प्राप्ती ताळेबंदात (Balance Sheet) दर्शविल्या जातात.

महसूल प्राप्ती म्हणजे व्यवसायाच्या नियमित व्यवहारातून मिळणारे उत्पन्न. हे उत्पन्न वारंवार मिळत असते आणि व्यवसायाच्या दैनंदिन कामकाजाचा भाग असते.

• उदाहरण: वस्तू व सेवांची विक्री, комиссия, व्याज आणि लाभांश (interest and dividend)
• परिणाम: यामुळे कंपनीचा नफा वाढतो.

महत्व:

• महसूल प्राप्ती व्यवसायाचा दैनंदिन खर्च भागवण्यासाठी आणि नफा मिळवण्यासाठी आवश्यक आहे.
• या प्राप्ती नफा-तोटा पत्रकात (Profit and Loss Statement) दर्शविल्या जातात.

• भांडवली प्राप्ती एकदाच किंवा क्वचित मिळतात, तर महसूल प्राप्ती नियमितपणे मिळतात.
• भांडवली प्राप्तीमुळे देयता वाढते किंवा मालमत्ता कमी होते, तर महसूल प्राप्तीमुळे नफा वाढतो.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील वेबसाइटला भेट देऊ शकता:

• Investopedia - Capital Receipt
• Wallstreetmojo - Revenue Receipt