सहकार म्हणजे 'एकमेकांना सहाय्य करणे'. समान उद्दिष्टे असणाऱ्या व्यक्ती एकत्र येऊन, परस्परांच्या मदतीने आपले ध्येय साध्य करतात, याला सहकार म्हणतात. सहकारामुळे व्यक्ती आणि समाजाच्या विकासाला चालना मिळते.

सहकाराची गरज:

• आर्थिक विकास: सहकार गरीब व दुर्बळ लोकांना एकत्र आणून, त्यांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनवते.
  

  उदाहरणार्थ: सहकारी बँका, पतसंस्था शेतकऱ्यांना कर्ज उपलब्ध करून देतात.

• सामाजिक विकास:
  सहकारामुळे लोकांमध्ये एकजूट वाढते, सामाजिक सलोखा निर्माण होतो.
  

  उदाहरणार्थ: गृहनिर्माण सहकारी संस्था लोकांना एकत्र राहण्यास मदत करतात.

• लोकशाहीचे शिक्षण:
  सहकार लोकांना एकत्र काम करायला शिकवते, तसेच लोकशाही पद्धतीने निर्णय घेण्यास मदत करते.
• गरिबी निर्मूलन:
  सहकार रोजगाराच्या संधी निर्माण करते, त्यामुळे गरिबी कमी होण्यास मदत होते.
• कृषी विकास:
  सहकारी संस्था शेतकऱ्यांना बी-बियाणे, खते आणि इतर आवश्यक गोष्टी पुरवतात, तसेच त्यांच्या मालाला योग्य बाजारभाव मिळवून देतात.

सहकाराचे महत्त्व:

• शोषणापासून मुक्ती:
  सहकारामुळे दुर्बळ लोक संघटित होतात आणि त्यांचे शोषण टळते.
• उत्पादनात वाढ:
  सहकारामुळे उत्पादन खर्च कमी होतो आणि उत्पादनात वाढ होते.
• आत्मनिर्भरता:
  सहकार लोकांना स्वतःच्या पायावर उभे राहण्यास मदत करते.
• समता आणि न्याय:
  सहकार सर्वांना समान संधी देते आणि सामाजिक न्याय प्रस्थापित करते.

थोडक्यात, सहकार हा समाजाच्या सर्वांगीण विकासासाठी एक महत्त्वाचा आधार आहे.

अधिक माहितीसाठी:

• महाराष्ट्र सहकार विभाग

• ऐच्छिक संघटना: सहकार ही एक ऐच्छिक संघटना आहे. कोणताही व्यक्ती आपल्या इच्छेनुसार संस्थेचा सदस्य होऊ शकतो किंवा सोडू शकतो.
• लोकशाही व्यवस्थापन: संस्थेचे व्यवस्थापन लोकशाही पद्धतीने केले जाते. सदस्यांना समान मतदानाचा अधिकार असतो.
• सेवाभाव: सहकारचा मुख्य उद्देश सभासदांना सेवा देणे हा असतो, नफा कमावणे नाही.
• समता: संस्थेमध्ये सर्व सदस्य समान मानले जातात आणि कोणालाही विशेष अधिकार नसतो.
• पारदर्शकता: संस्थेच्या कारभारात पारदर्शकता असते. सर्व सदस्यांना माहिती मिळवण्याचा अधिकार असतो.

सहकाराची व्याप्ती खूप मोठी आहे. हे विविध क्षेत्रांमध्ये पसरलेले आहे:

• कृषी क्षेत्र: कृषी क्षेत्रात सहकारी संस्था शेतकऱ्यांना कर्ज, बी-बियाणे, खते आणि इतर आवश्यक वस्तू पुरवतात.
• बँकिंग क्षेत्र: सहकारी बँका लोकांना कर्ज देतात आणि त्यांची बचत सुरक्षित ठेवतात.
• उपभोक्ता क्षेत्र: सहकारी ग्राहक भांडारे लोकांना स्वस्त दरात वस्तू पुरवतात.
• गृहनिर्माण क्षेत्र: सहकारी गृहनिर्माण संस्था लोकांना घरे बांधण्यासाठी मदत करतात.
• विपणन क्षेत्र: सहकारी विपणन संस्था शेतकऱ्यांच्या मालाला योग्य भाव मिळवून देतात.

अधिक माहितीसाठी काही उपयुक्त वेब लिंक्स:

1. महाराष्ट्र राज्य कृषी पणन मंडळ: सहकारी संस्था
2. महाराष्ट्र सहकार विभाग

• ऐच्छिक संघटना (Voluntary Association): सहकार ही एक ऐच्छिक संघटना आहे. सभासद होणे किंवा न होणे हे व्यक्तीच्या इच्छेवर अवलंबून असते. कोणावरही सभासद होण्याची सक्ती नसते.
• लोकशाही व्यवस्थापन (Democratic Management): सहकारात लोकशाही पद्धतीने व्यवस्थापन चालते. 'एक सभासद एक मत' या तत्त्वानुसार निर्णय घेतले जातात.
• सेवाभाव (Service Motive): सहकार नफा मिळवण्यापेक्षा सभासदांना सेवा देण्यावर अधिक लक्ष केंद्रित करते.
• समता (Equality): सहकारात सर्व सभासदांना समान वागणूक दिली जाते, कोणताही भेदभाव केला जात नाही.
• बंधुभाव (Brotherhood): सहकार सभासदांमध्ये बंधुभाव आणि सहकार्याची भावना वाढवतो.

सहकार चळवळ विविध क्षेत्रांमध्ये पसरलेली आहे. काही प्रमुख क्षेत्रे खालीलप्रमाणे:

• कृषी सहकार (Agricultural Cooperation): शेतकऱ्यांसाठीcredit, बी-बियाणे, खते, आणि कृषी उत्पादने खरेदी-विक्री करण्यासाठी सहकारी संस्था स्थापन केल्या जातात.
• ग्राहक सहकार (Consumer Cooperation): ग्राहकांना योग्य दरात वस्तू व सेवा पुरवण्यासाठी ग्राहक सहकारी संस्था काम करतात.
• पतपुरवठा सहकार (Credit Cooperation): ग्रामीण आणि शहरी भागातील लोकांना कर्जे देण्यासाठी पतपुरवठा सहकारी संस्था मदत करतात.
• गृहनिर्माण सहकार (Housing Cooperation): लोकांना घरे बांधण्यासाठी किंवा खरेदी करण्यासाठी गृहनिर्माण सहकारी संस्था मदत करतात.
• उत्पादन सहकार (Production Cooperation): लहान उत्पादक एकत्र येऊन उत्पादन आणि विक्रीसाठी सहकारी संस्था स्थापन करतात.

भारतातील सहकार:

• भारतात सहकार चळवळीची सुरुवात 20 व्या शतकात झाली.
• आज, महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक आणि इतर राज्यांमध्ये सहकार चळवळ मोठ्या प्रमाणावर पसरली आहे.
• राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण विकास बँक (National Bank for Agriculture and Rural Development - NABARD) सहकार क्षेत्राला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि आर्थिक मदत करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.

सहकारी संस्था चालवण्याची योग्य पद्धत:

1. लोकशाही आणि सहभाग:
   • सहकारी संस्था लोकशाही तत्वांवर आधारित असावी.
   • सर्व निर्णय सभासदांच्या मतानुसार घेतले जावेत.
   • प्रत्येक सदस्याला संस्थेच्या कारभारात सहभागी होण्याची संधी मिळायला हवी.
2. पारदर्शकता:
   • संस्थेच्या आर्थिक आणि प्रशासकीय व्यवहारांमध्ये पूर्ण पारदर्शकता असावी.
   • नियमितपणे हिशोब तपासणी (audit) करावी आणि अहवाल सभासदांना सादर करावा.
   • संस्थेच्या बैठकांमध्ये घेतलेल्या निर्णयांची माहिती सदस्यांना द्यावी.
3. समता आणि न्याय:
   • संस्थेमध्ये सर्व सभासदांना समान वागणूक मिळायला हवी.
   • कोणावरही अन्याय होऊ नये.
   • संस्थेचे फायदे सर्व सभासदांमध्ये समान रीतीने वाटले जावेत.
4. शिक्ष व प्रशिक्षण:
   • सभासदांना सहकार, व्यवस्थापन आणि संस्थेच्या नियमांविषयी नियमित शिक्षण द्यावे.
   • नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धतींबद्दल प्रशिक्षण आयोजित करावे.
5. सामाजिक बांधिलकी:
   • संस्थेने केवळ नफा कमावण्यावर लक्ष केंद्रित न करता सामाजिक बांधिलकी जपावी.
   • पर्यावरण संरक्षण, आरोग्य आणि शिक्षण यांसारख्या क्षेत्रात योगदान द्यावे.

सत्ता एका हाती ठेवणे आणि परिवारवाद:

• सहकारी संस्थेत सत्ता एकाच व्यक्तीच्या हाती असणे किंवा परिवारवाद असणे योग्य नाही.
• असे झाल्यास संस्थेमध्ये भ्रष्टाचार, गैरव्यवहार आणि मनमानी कारभार वाढण्याची शक्यता असते.
• यामुळे सभासदांचा आवाज दाबला जातो आणि त्यांची घुसमट होते.

अहंकारी वृत्ती:

• संस्थेच्या पदाधिकाऱ्यांनी अहंकारी वृत्तीने वागू नये.
• त्यांनी सभासदांशी आदराने आणि नम्रतेने व्यवहार करावा.
• सभासदांच्या समस्या आणि सूचना ऐकून घ्याव्यात आणि त्यावर योग्य तोडगा काढावा.

सभासदांची घुसमट:

• जर संस्थेत सभासदांची घुसमट होत असेल, तर त्यांनी एकत्र येऊन आवाज उठवावा.
• संस्थेच्या व्यवस्थापन समितीकडे तक्रार करावी.
• आवश्यक वाटल्यास सहकार खात्याकडे दाद मागावी.

काय करायला हवे:

• नियमांनुसार निवडणुका नियमितपणे व्हायला पाहिजे.
• संस्थेच्या कारभारात सुसूत्रता आणि कार्यक्षमतेसाठी नियमांचे पालन करणे आवश्यक आहे.
• संस्थेचे कामकाज कायद्यानुसार चालवणे आवश्यक आहे.

संदर्भ:

• महाराष्ट्र सहकारी संस्था अधिनियम १९६० (Maharashtra Co-operative Societies Act, 1960)