वाणिज्य (इंग्लिश: Commerce, कॉमर्स ;) ही संज्ञा वस्तू व सेवा यांच्या उत्पादकांपासून ग्राहकांपर्यंत पोहोचणाऱ्या साखळीतील सर्व प्रकारांच्या देवघेवीला उद्देशून योजिली जाते. यात वस्तू, सेवा, पैसा, माहिती या व अश्या अर्थशास्त्रीय मूल्य असलेल्या कोणत्याही गोष्टीचा दोन व्यक्ती किंवा संस्थांमधील व्यापार अभिप्रेत असतो. वाणिज्य भांडवलवादी व अन्य काही अर्थशास्त्रीय व्यवस्थांचा मूलाधार आहे.
व्यवसायाचा असा एक विभाग कि जो वस्तू व सेवांचे वितरण करतो त्याला वाणिज्य असे म्हणतात . तुलनेने भांडवली गुंतवणूक कमी प्रमाणात लागते. वितरणाचे काम बाजारपेठेमध्ये तसेच कार्यालयात केले जाते. वस्तूंचे वितरण करण्यासाठी मनुष्यबळाची व संदेशवहनाची गरज भासते.वानिज्यामुळे वास्तूमध्ये स्थळ काळ व समय उपयोगिता निर्माण होते.वाणिज्य वस्तू व व्यापारी अभिकर्ते करतात. वाणिज्य हा व्यवसायाचा एक भाग असल्यामुळे त्यामध्ये व्यापारी कौशल्य असणे गरजेचे आहे. व्यापारामध्ये एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे माल हस्तांतरित करणे समाविष्ट असते, अनेकदा पैशाच्या बदल्यात. अर्थशास्त्रज्ञ अशा प्रणाली किंवा नेटवर्कचा संदर्भ देतात जे व्यापाराला बाजार म्हणून परवानगी देतात.
व्यापाराचे प्रारंभिक स्वरूप, गिफ्ट इकॉनॉमी, तात्काळ किंवा भविष्यातील बक्षीसांसाठी स्पष्ट करार न करता वस्तू आणि सेवांची देवाणघेवाण पाहिली. भेटवस्तू अर्थव्यवस्थेमध्ये पैशाचा वापर न करता वस्तूंचा व्यापार होतो. आधुनिक व्यापारी सामान्यत: पैशासारख्या देवाणघेवाणीच्या माध्यमातून वाटाघाटी करतात. परिणामी, खरेदी विक्री किंवा कमाईपासून विभक्त केली जाऊ शकते. पैशाच्या शोधामुळे (आणि लेटर ऑफ क्रेडिट, पेपर मनी आणि गैर-भौतिक पैसा) मोठ्या प्रमाणात सुलभ आणि व्यापारास प्रोत्साहन दिले. दोन व्यापाऱ्यांमधील व्यापारास द्विपक्षीय व्यापार असे संबोधले जाते, तर दोनपेक्षा अधिक व्यापारी गुंतलेल्या व्यापाराला बहुपक्षीय व्यापार असे संबोधले जाते.
एका आधुनिक दृष्टीकोनातून, विशेषीकरण आणि श्रम विभागणीमुळे व्यापार अस्तित्वात आहे, आर्थिक क्रियाकलापांचा एक प्रमुख प्रकार ज्यामध्ये व्यक्ती आणि गट उत्पादनाच्या छोट्या पैलूवर लक्ष केंद्रित करतात, परंतु त्यांचे उत्पादन इतर उत्पादनांसाठी आणि गरजांसाठी व्यापारात वापरतात. प्रदेशांमध्ये व्यापार अस्तित्वात आहे कारण भिन्न प्रदेशांना काही व्यापार-सक्षम कमोडिटीच्या उत्पादनामध्ये तुलनात्मक फायदा (समजलेला किंवा वास्तविक) असू शकतो - नैसर्गिक संसाधनांच्या दुर्मिळ किंवा इतरत्र मर्यादित उत्पादनासह. उदाहरणार्थ: वेगवेगळ्या प्रदेशांचे आकार मोठ्या प्रमाणात उत्पादनास उत्तेजन देऊ शकतात. अशा परिस्थितीत, स्थानांमधील बाजारभावानुसार व्यापार दोन्ही स्थानांना फायदा होऊ शकतो.
किरकोळ व्यापारामध्ये वस्तू किंवा वस्तूंची एका निश्चित ठिकाणाहून (जसे की डिपार्टमेंटल स्टोअर, बुटीक किंवा किओस्क), ऑनलाइन किंवा मेलद्वारे, खरेदीदाराद्वारे थेट वापरासाठी किंवा वापरण्यासाठी लहान किंवा वैयक्तिक लॉटमध्ये विक्री केली जाते. घाऊक व्यापार म्हणजे किरकोळ विक्रेत्यांना, किंवा औद्योगिक, व्यावसायिक, संस्थात्मक किंवा इतर व्यावसायिक व्यावसायिक वापरकर्त्यांना, किंवा इतर घाऊक विक्रेते आणि संबंधित अधीनस्थ सेवांना व्यापारी माल म्हणून विकल्या जाणाऱ्या वस्तूंची वाहतूक.
ऐतिहासिकदृष्ट्या, 1815 पासून 1914 मध्ये प्रथम महायुद्ध सुरू होण्यापर्यंत काही भागात मुक्त व्यापारासाठी मोकळेपणा मोठ्या प्रमाणात वाढला. 1920च्या दशकात व्यापार मोकळेपणा पुन्हा वाढला, परंतु 1930च्या महामंदी दरम्यान (विशेषतः युरोप आणि उत्तर अमेरिकेत) कोलमडला. 1950च्या दशकापासून (1970च्या तेलाच्या संकटात मंदी असतानाही) व्यापारातील मोकळेपणा पुन्हा मोठ्या प्रमाणात वाढला. अर्थशास्त्रज्ञ आणि आर्थिक इतिहासकारांचे म्हणणे आहे की व्यापारातील मोकळेपणाची सध्याची पातळी ही आतापर्यंतची सर्वोच्च आहे.
प्रागैतिहासिक
प्रागैतिहासिक काळातील मानवी दळणवळणातून व्यापाराचा उगम झाला. व्यापार ही प्रागैतिहासिक लोकांची मुख्य सुविधा होती, ज्यांनी आधुनिक काळातील चलनाच्या नवकल्पनापूर्वी भेटवस्तू अर्थव्यवस्थेत एकमेकांकडून वस्तू आणि सेवांची देवाणघेवाण केली. पीटर वॉटसनने लांब-अंतराच्या व्यापाराचा इतिहास इ.स. 150,000 वर्षांपूर्वी.
भूमध्यसागरीय प्रदेशात, संस्कृतींमधील सर्वात आधीच्या संपर्कात होमो सेपियन्स प्रजातीच्या सदस्यांचा समावेश होता, मुख्यतः डॅन्यूब नदीचा वापर करून, एका वेळी 35,000-30,000 BP सुरू होते.
काही प्रागैतिहासिक काळातील व्यवहाराच्या अगदी सुरुवातीपासूनच व्यापाराची उत्पत्ती शोधतात. पारंपारिक स्वयंपूर्णतेव्यतिरिक्त, व्यापार ही प्रागैतिहासिक लोकांची प्रमुख सुविधा बनली, ज्यांनी एकमेकांकडून वस्तू आणि सेवांसाठी त्यांच्याकडे असलेल्या वस्तूंची देवाणघेवाण केली.
प्राचीन इतिहास
प्राचीन एट्रुस्कन "अरीबॅलोई" टेराकोटा जहाजे 1860 मध्ये फनागोरिया, दक्षिण रशिया जवळ बोलशाया ब्लिझनित्सा ट्युमुलस येथे सापडली (पूर्वी सिमेरियन बोस्पोरसच्या बोस्पोरन राज्याचा भाग, सध्याचे तामन द्वीपकल्प); सेंट पीटर्सबर्गमधील हर्मिटेज संग्रहालयात प्रदर्शनात. व्यापार नोंदवलेल्या मानवी इतिहासाच्या पुष्कळ [प्रमाणात] झाला असे मानले जाते. अश्मयुगात ऑब्सिडियन आणि चकमक यांच्या देवाणघेवाणीचे पुरावे आहेत. न्यू गिनीमध्ये 17,000 BCE पासून ओब्सिडियनमधील व्यापार झाला असे मानले जाते.
नजीकच्या पूर्वेकडील ऑब्सिडियनचा सर्वात जुना वापर लोअर आणि मिडल पॅलेओलिथिक काळातील आहे.
— HIH प्रिन्स मिकासानो मिया ताकाहितो रॉबर्ट कार बोसन्क्वेट यांनी 1901 मध्ये उत्खननाद्वारे अश्मयुगातील व्यापाराचा तपास केला. व्यापार दक्षिण पश्चिम आशियामध्ये प्रथम सुरू झाला असे मानले जाते.
ऑब्सिडियन वापराचा पुरातत्त्वीय पुरावा डेटा प्रदान करतो की ही सामग्री उशीरा मेसोलिथिक ते निओलिथिक पेक्षा अधिक पसंतीची निवड कशी होती, ज्याला देवाणघेवाण आवश्यक आहे कारण भूमध्य प्रदेशात ऑब्सिडियनचे साठे दुर्मिळ आहेत.
ओब्सिडियनने कापणीची भांडी किंवा साधने तयार करण्यासाठी सामग्री प्रदान केली असे मानले जाते, जरी इतर अधिक सहज मिळू शकणारे साहित्य उपलब्ध असल्याने, "श्रीमंत" वापरून जमातीच्या उच्च दर्जासाठी वापर आढळला. माणसाची चकमक". विशेष म्हणजे, ऑब्सिडियनने त्याचे मूल्य चकमकच्या तुलनेत ठेवले आहे.
सुरुवातीचे व्यापारी भूमध्यसागरीय प्रदेशात ९०० किलोमीटर अंतरावर ऑब्सिडियनचा व्यापार करत होते.
युरोपच्या निओलिथिक काळात भूमध्यसागरीय व्यापार या सामग्रीमध्ये सर्वात मोठा होता. सुमारे 12,000 बीसीई मध्ये नेटवर्क अस्तित्वात होते 1990च्या झारिनच्या अभ्यासानुसार अनातोलिया हे प्रामुख्याने लेव्हंट, इराण आणि इजिप्तसोबत व्यापाराचे स्रोत होते. मेलोस आणि लिपारी स्रोत भूमध्यसागरीय प्रदेशात पुरातत्त्वशास्त्रासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या सर्वात व्यापक व्यापारांमध्ये उत्पादित आहेत.
अफगाणिस्तानच्या पर्वतरांगांमधील सारी-इ-संग खाण ही लॅपिस लाझुलीच्या व्यापाराचा सर्वात मोठा स्रोत होती. 1595 BCE पासून बॅबिलोनियाच्या कॅसाइट काळात या सामग्रीचा मोठ्या प्रमाणावर व्यापार झाला
भूमध्य आणि जवळ पूर्व
तिसऱ्या सहस्राब्दीदरम्यान एब्ला हे एक प्रमुख व्यापारी केंद्र होते, ज्याचे नेटवर्क अनाटोलिया आणि उत्तर मेसोपोटेमियापर्यंत पोहोचले होते.[31][36][37][38]
युरोप आणि आशियामधील सिल्क रोड व्यापार मार्गाचा नकाशा. दागिने तयार करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या साहित्याचा इजिप्तमध्ये 3000 ईसापूर्व पासून व्यापार केला जात होता. लांब पल्ल्याचे व्यापारी मार्ग प्रथम 3ऱ्या सहस्राब्दी BCE मध्ये दिसू लागले, जेव्हा मेसोपोटेमियातील सुमेरियन लोक सिंधू खोऱ्यातील हडप्पा संस्कृतीशी व्यापार करत होते. फोनिशियन हे प्रख्यात समुद्री व्यापारी होते, जे भूमध्य समुद्र ओलांडून उत्तरेकडे ब्रिटनपर्यंत कांस्य निर्मितीसाठी कथील स्रोतांसाठी प्रवास करत होते. या उद्देशासाठी त्यांनी ग्रीक लोकांना एम्पोरिया नावाच्या व्यापारी वसाहती स्थापन केल्या.[39] भूमध्य समुद्राच्या किनाऱ्यावर, संशोधकांना किनारपट्टीचे स्थान किती चांगले जोडलेले होते आणि लोहयुगातील पुरातत्त्व स्थळांचा स्थानिक प्रसार यांच्यात सकारात्मक संबंध आढळला आहे. हे सूचित करते की एखाद्या स्थानाची व्यापार क्षमता मानवी वसाहतींचे महत्त्वपूर्ण निर्धारक होते.[40]
ग्रीक संस्कृतीच्या सुरुवातीपासून ते 5 व्या शतकात रोमन साम्राज्याच्या पतनापर्यंत, आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर व्यापारामुळे भारत आणि चीनसह सुदूर पूर्वेकडून मौल्यवान मसाला युरोपमध्ये आणला गेला. रोमन व्यापाराने आपल्या साम्राज्याची भरभराट आणि टिकाव धरला. नंतरचे रोमन प्रजासत्ताक आणि रोमन साम्राज्यातील पॅक्स रोमाना यांनी एक स्थिर आणि सुरक्षित वाहतूक नेटवर्क तयार केले ज्यामुळे महत्त्वपूर्ण चाचेगिरीची भीती न बाळगता व्यापारी माल पाठवणे शक्य झाले, कारण इजिप्तच्या विजयानंतर रोम भूमध्यसागरातील एकमेव प्रभावी सागरी शक्ती बनले होते आणि जवळच्या पूर्वेला.[41]
प्राचीन ग्रीसमध्ये हर्मीस हा व्यापार[४२][४३] (व्यापार) आणि वजन व मापांचा देव होता.[44] प्राचीन रोममध्ये, मर्क्यूरियस हा व्यापाऱ्यांचा देव होता, ज्याचा सण व्यापारी पाचव्या महिन्याच्या 25 व्या दिवशी साजरा करत असत.[45][46] मुक्त व्यापाराची संकल्पना ही प्राचीन ग्रीक राज्यांच्या सार्वभौम सत्तांच्या इच्छेचा आणि आर्थिक दिशेचा विरोधी होता. सार्वभौम शासनाच्या तिजोरीत सुरक्षितता राखण्यासाठी कठोर अंतर्गत नियंत्रणे (कर आकारणीद्वारे) आवश्यक असल्यामुळे राज्यांमधील मुक्त व्यापार रोखला गेला, ज्याने कार्यात्मक समुदाय जीवनाच्या संरचनेत सभ्यतेची थोडीशी देखभाल करणे सक्षम केले.[47][48 ]
रोमन साम्राज्याचा पतन आणि त्यानंतरच्या काळोख्या युगामुळे पश्चिम युरोपमध्ये अस्थिरता आली आणि पाश्चात्य जगातील व्यापार नेटवर्क जवळजवळ कोसळले. तथापि, आफ्रिका, मध्य पूर्व, भारत, चीन आणि आग्नेय आशियातील राज्यांमध्ये व्यापाराची भरभराट होत राहिली. पश्चिमेकडे काही व्यापार झाले. उदाहरणार्थ, राधानाइट्स हे मध्ययुगीन समाज किंवा समूह (या शब्दाचा नेमका अर्थ इतिहासात हरवला आहे) ज्यू व्यापाऱ्यांचे होते जे युरोपातील ख्रिश्चन आणि पूर्वेकडील मुस्लिम यांच्यात व्यापार करत होते.[49]
इंडो-पॅसिफिक
मुख्य लेख: मेरीटाइम जेड रोड आणि मेरीटाइम सिल्क रोड
हिंदी महासागरातील ऑस्ट्रोनेशियन प्रोटो-ऐतिहासिक आणि ऐतिहासिक सागरी व्यापार नेटवर्क[50] हिंद महासागरातील पहिले खरे सागरी व्यापार नेटवर्क बेट दक्षिणपूर्व आशियातील ऑस्ट्रोनेशियन लोकांचे होते,[50] ज्यांनी महासागरात जाणारी पहिली जहाजे बांधली.[51] तैवान आणि फिलीपिन्सच्या अॅनिमिस्ट स्वदेशी लोकांद्वारे सुरू केलेले, मेरीटाइम जेड रोड हे आग्नेय आणि पूर्व आशियातील अनेक क्षेत्रांना जोडणारे विस्तृत व्यापार नेटवर्क होते. त्याची प्राथमिक उत्पादने तैवानमधून अॅनिमिस्ट तैवानी स्थानिक लोकांद्वारे खनन केलेल्या जेडपासून बनविली गेली होती आणि फिलीपिन्समध्ये मुख्यतः अॅनिमिस्ट स्वदेशी फिलिपिनोद्वारे प्रक्रिया केली गेली होती, विशेषतः बॅटेनेस, लुझोन आणि पलावानमध्ये. काहींवर व्हिएतनाममध्येही प्रक्रिया करण्यात आली होती, तर मलेशिया, ब्रुनेई, सिंगापूर, थायलंड, इंडोनेशिया आणि कंबोडियाच्या लोकांनी मोठ्या प्रमाणात अॅनिमिस्टच्या नेतृत्वाखालील व्यापार नेटवर्कमध्ये भाग घेतला होता. त्या वेळी नेटवर्कमधील सहभागींची बहुसंख्य अॅनिमिस्ट लोकसंख्या होती. सागरी रस्ता प्रागैतिहासिक जगामध्ये एकाच भूवैज्ञानिक सामग्रीचे सर्वात विस्तृत समुद्र-आधारित व्यापार नेटवर्क आहे. हे किमान 3,000 वर्षे अस्तित्वात होते, जिथे त्याचे सर्वोच्च उत्पादन 2000 BCE ते 500 CE पर्यंत होते, मुख्य भूप्रदेशातील युरेशियातील सिल्क रोड आणि नंतरच्या सागरी रेशीम मार्गापेक्षा जुने. 500 CE ते 1000 CE पर्यंतच्या शेवटच्या शतकांमध्ये मेरीटाइम जेड रोड क्षीण होऊ लागला. नेटवर्कचा संपूर्ण काळ हा प्रदेशातील वैविध्यपूर्ण अॅनिमिस्ट समाजांसाठी सुवर्णकाळ होता.[52][53][54][55]
दक्षिणपूर्व आशियाई लोकांनी देखील दक्षिण भारत आणि श्रीलंकेसोबत 1500 ईसा पूर्व 1500 पूर्वी व्यापार मार्ग स्थापित केला, ज्यामुळे भौतिक संस्कृतीची देवाणघेवाण झाली (जसे की कॅटामरन्स, आऊटरिगर बोटी, शिलाई-फळी बोटी आणि पान) आणि कल्टिजेन्स (जसे नारळ, चंदन, केळी आणि ऊस); तसेच भारत आणि चीनच्या भौतिक संस्कृतींना जोडणे. इंडोनेशियन, विशेषतः पूर्व आफ्रिकेत मसाल्यांचा (प्रामुख्याने दालचिनी आणि कॅसिया) व्यापार करत होते कॅटामरन आणि आउटरिगर बोटी वापरून आणि हिंद महासागरातील वेस्टरलीजच्या मदतीने प्रवास करत होते. हे व्यापार नेटवर्क आफ्रिका आणि अरबी द्वीपकल्पापर्यंत पोहोचण्यासाठी विस्तारले, परिणामी पहिल्या सहस्राब्दीच्या पहिल्या सहामाहीत मेडागास्करचे ऑस्ट्रोनेशियन वसाहतीकरण झाले.
