कला

ज्येष्ठ अभिनेत्री सुलभा देशपांडे या मराठी नाट्यसृष्टीतील एक महत्त्वाचे नाव आहेत. त्यांच्या नाट्यप्रवासात त्यांनी अनेक अविस्मरणीय भूमिका साकारल्या. त्यांच्या नाटकातील भूमिकांबद्दल थोडक्यात माहिती:

• प्रायोगिक रंगभूमीवरील योगदान: सुलभा देशपांडे या 'रंगायन' आणि 'आविष्कार' यांसारख्या प्रायोगिक नाट्यसंस्थांशी जोडल्या गेल्या होत्या. त्यांनी विजय तेंडुलकर, सतीश आळेकर, गिरीश कर्नाड यांच्यासारख्या अग्रगण्य नाटककारांच्या नाटकांमध्ये काम केले.
• वेगवेगळ्या प्रकारच्या भूमिका: त्यांनी केवळ नायिकेच्या भूमिकाच नव्हे, तर मध्यमवयीन, ग्रामीण, शहरी, अशिक्षित ते सुशिक्षित अशा अनेक प्रकारच्या स्त्री-व्यक्तिरेखांना जिवंत केले. त्यांच्या भूमिकांमध्ये विविधता होती.
• लक्षवेधी भूमिका:
  • विजय तेंडुलकर यांच्या सखाराम बाईंडर नाटकातील चंपा या भूमिकेने त्यांना खूप लोकप्रियता मिळाली. ही भूमिका त्यांनी अत्यंत प्रभावीपणे साकारली होती, जी त्या काळी खूपच धाडसी मानली गेली.
  • पु.ल. देशपांडे यांच्या वाऱ्यावरची वरात मधील त्यांची भूमिका.
  • सतीश आळेकर यांच्या महानिर्वाण या नाटकातील त्यांची भूमिका.
  • अनेकदा त्यांनी बळकट, कणखर आणि स्वतंत्र विचारसरणीच्या स्त्रियांच्या भूमिका केल्या, ज्या तत्कालीन सामाजिक चौकटींना प्रश्न विचारणाऱ्या होत्या.
• नैसर्गिक अभिनय: त्यांचा अभिनय नेहमीच स्वाभाविक आणि सहज असायचा. त्या भूमिकेच्या अंतरंगात शिरून ती व्यक्तिरेखा प्रेक्षकांसमोर उभी करत असत. त्यांच्या डोळ्यांतून आणि आवाजातून भावनांचा प्रभावी आविष्कार घडत असे.
• बालरंगभूमी: त्यांनी 'आविष्कार' संस्थेच्या माध्यमातून बालनाट्यांमध्येही खूप काम केले. मुलांसाठी नाटक बसवणे आणि त्यात अभिनय करणे यातून त्यांनी बालरंगभूमीलाही मोठा हातभार लावला.

एकंदरीत, सुलभा देशपांडे यांनी मराठी रंगभूमीवर विविध आणि सशक्त स्त्री-व्यक्तिरेखा साकारून आपला असा वेगळा ठसा उमटवला.

सुलभा देशपांडेंची नाट्यभूमिकेशी विलक्षण तन्मयता.

ज्येष्ठ अभिनेत्री सुलभा देशपांडे या त्यांच्या अभिनयातील तन्मयतेसाठी ओळखल्या जात असत. नाटकातील भूमिकेशी एकरूप होण्याची त्यांची क्षमता अतुलनीय होती. त्या कोणत्याही भूमिकेला केवळ सादर करत नसत, तर ती भूमिका जगून दाखवत असत.

• कथा आणि पात्राचे सखोल आकलन: सुलभा देशपांडे कोणत्याही भूमिकेचा स्वीकार करण्यापूर्वी त्या कथेचा आणि पात्राच्या मानसिकतेचा सखोल अभ्यास करत असत. पात्राच्या भावना, तिची पार्श्वभूमी आणि नाटकातील तिचे महत्त्व यावर त्या बारकाईने विचार करत.
• नैसर्गिक अभिनय: त्यांचा अभिनय कधीही बनावट किंवा अतिरंजित वाटत नसे. त्या भूमिकेतील बारकावे इतक्या सहजपणे आत्मसात करत असत की, प्रेक्षकांना त्या खऱ्या अर्थाने ते पात्रच आहेत असे वाटे. त्यांची संवादफेक, देहबोली आणि चेहऱ्यावरील हावभाव हे सर्व भूमिकेला साजेसे आणि अत्यंत स्वाभाविक असत.
• सूक्ष्म निरीक्षण: समाजात वावरताना त्या विविध व्यक्तींचे निरीक्षण करत असत आणि त्यातून मिळणारे अनुभव आपल्या भूमिकेसाठी वापरत. यामुळे त्यांच्या भूमिका अधिक वास्तववादी आणि प्रेक्षकांना भावणाऱ्या ठरत.
• संपूर्ण समर्पण: एकदा भूमिका स्वीकारल्यावर, त्या ती भूमिका साकारण्यासाठी स्वतःला पूर्णपणे समर्पित करत असत. भूमिकेची तयारी करताना त्या अनेकदा रंगमंचावर किंवा रिहर्सलमध्येच हरवून जात असत, ज्यामुळे त्या पात्राच्या भावना आणि विचार प्रेक्षकांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचवू शकल्या.
• प्रत्येक भूमिकेला न्याय: मग ती एक सामान्य गृहिणी असो, एक संघर्ष करणारी स्त्री असो, किंवा एक कणखर माता असो, सुलभा देशपांडे प्रत्येक भूमिकेला तिच्या अपेक्षित गांभीर्याने आणि प्रामाणिकपणे न्याय देत असत. त्यांच्या अभिनयामुळे ती पात्रे प्रेक्षकांच्या मनात कायमची घर करून राहत असत.

त्यांच्या या तन्मयतेमुळे आणि अभिनयातील प्रामाणिकपणामुळे सुलभा देशपांडे भारतीय रंगभूमी आणि चित्रपटसृष्टीत एक आदरणीय स्थान प्राप्त करू शकल्या.

अभिनेत्री म्हणून सुलभा देशपांडे यांना जाणवलेले नाटकाचे आशयसूत्र हे केवळ मनोरंजनापुरते मर्यादित नव्हते, तर ते समाजाला आरसा दाखवणारे, विचारप्रवर्तक आणि सामाजिक बदलाचे एक प्रभावी माध्यम होते. त्यांच्या मते, नाटकाचे आशयसूत्र हे खालीलप्रमाणे होते:

• सामाजिक भान आणि वास्तववाद: सुलभा देशपांडे यांनी त्यांच्या नाटकांतून समाजातील वास्तवता, समस्या आणि मानवी नातेसंबंधांचे विविध पैलू प्रभावीपणे मांडले. त्यांच्यासाठी नाटक हे केवळ काल्पनिक जगाचे दर्शन नसून, ते समाजाचे यथार्थ चित्रण करणारे एक साधन होते.
• सामान्यांपर्यंत पोहोचणे: त्यांनी प्रायोगिक रंगभूमीला प्रोत्साहन दिले आणि सामान्य माणसाच्या जगण्याशी जोडलेली नाटके सादर करण्यावर भर दिला. नाटकाचे आशयसूत्र हे लोकांना त्यांच्या स्वतःच्या आयुष्याशी जोडणारे आणि त्यांच्या अनुभवांना वाचा फोडणारे असावे असे त्यांना वाटत असे.
• विचार आणि संस्कार: विशेषतः बालनाट्यांच्या माध्यमातून त्यांनी मुलांना चांगल्या मूल्यांची आणि विचारांची ओळख करून देण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या मते, नाटक हे केवळ करमणूक नसून ते संस्कार आणि विचार पेरण्याचे एक महत्त्वाचे व्यासपीठ आहे.
• प्रायोगिकता आणि नवनवीन प्रयोग: त्यांनी नेहमीच नाटकाच्या आशयसूत्रात नवीन विचार, विषय आणि सादरीकरण पद्धती यांचा समावेश करण्यावर भर दिला. जुन्या चौकटी मोडून नवीन काहीतरी देण्याचा त्यांचा प्रयत्न असे.
• मानवी भावनांचा सखोल अभ्यास: अभिनेत्री म्हणून त्या पात्रांच्या भावनांमध्ये खोलवर शिरून त्या पडद्यावर किंवा रंगमंचावर जिवंत करत असत. त्यांच्यासाठी नाटकाचे आशयसूत्र हे मानवी मनाचा आणि भावनांचा सखोल वेध घेणारे असावे असे होते.

थोडक्यात, सुलभा देशपांडे यांच्यासाठी नाटकाचे आशयसूत्र हे समाज आणि मानवी जीवन यांचे प्रतिबिंब होते, जे प्रेक्षकांना विचार करण्यास प्रवृत्त करते आणि त्यांना भावनिक पातळीवर जोडते.

अभिनेत्रीची नाटकातील भूमिकेशी तन्मयता म्हणजे अभिनेत्रीने आपल्या नाटकातील पात्राशी (भूमिकेशी) पूर्णपणे एकरूप होणे. यात अभिनेत्री स्वतःचे अस्तित्व विसरून, ती भूमिका जगत असते असे म्हटले जाते.

याचा अर्थ असा की:

• संपूर्ण एकरूपता: अभिनेत्री भूमिकेच्या विचार, भावना, लकबी, दुःख, आनंद, राग, प्रेरणा आणि उद्दिष्ट्ये पूर्णपणे आत्मसात करते. जणू काही ती स्वतःच ती व्यक्ती बनली आहे असे वाटते.
• सखोल अभ्यास: यासाठी अभिनेत्री भूमिकेचा सखोल अभ्यास करते. पात्राची पार्श्वभूमी, ते कसे वागते, का वागते, त्याचे स्वभाव वैशिष्ट्य काय आहे, अशा अनेक गोष्टी ती समजून घेते.
• नैसर्गिक अभिनय: या तन्मयतेमुळे अभिनय कृत्रिम न वाटता अत्यंत नैसर्गिक आणि खरा वाटतो. प्रेक्षकांना ती अभिनेत्री नसून, ते पात्रच रंगमंचावर वावरत आहे असा अनुभव येतो.
• प्रेक्षकांवर परिणाम: जेव्हा अभिनेत्री भूमिकेशी पूर्णपणे तन्मय होते, तेव्हा तिचा अभिनय प्रेक्षकांना अधिक प्रभावी वाटतो. प्रेक्षक त्या पात्राशी भावनिकदृष्ट्या जोडले जातात आणि नाटकाचा अनुभव अधिक समृद्ध होतो.
• देहबोली आणि आवाजावर नियंत्रण: तन्मयतेतूनच भूमिकेनुसार देहबोली, आवाजातील चढ-उतार आणि चेहऱ्यावरील हावभाव अत्यंत अचूक आणि प्रभावीपणे व्यक्त होतात.

थोडक्यात, अभिनेत्रीची भूमिकेशी तन्मयता म्हणजे केवळ संवाद बोलणे किंवा कृती करणे नव्हे, तर त्या पात्राचे अंतरंग समजून घेऊन ते स्वतःमध्ये उतरवून रंगमंचावर जिवंत करणे होय.

काळगंगा हे पुरातन स्थळ महाराष्ट्रातील बुलढाणा जिल्ह्यात आहे. हे बुलढाणा शहरापासून सुमारे 8 किलोमीटर अंतरावर आहे.

महत्व:

• काळगंगा नदीच्या काठी असलेले हे स्थळ प्राचीन काळापासूनचे आहे.
• येथे अनेक प्राचीन मंदिरे आणि अवशेष आहेत.
• काळगंगा नदी ही तापी नदीला मिळते.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील दुवे पाहू शकता:

• Google Maps
• Wikimapia