वेबकास्टिंग (Webcasting) म्हणजे काय?

वेबकास्टिंग म्हणजे इंटरनेटद्वारे ऑडिओ आणि व्हिडिओ सामग्रीचे प्रसारण करणे. हे 'ब्रॉडकास्टिंग' (Broadcasting) या शब्दासारखेच आहे, परंतु 'वेब' (Web) म्हणजे इंटरनेटद्वारे होणारे प्रसारण. यात एखादा कार्यक्रम, भाषण, मीटिंग किंवा कोणताही इव्हेंट थेट (live) किंवा रेकॉर्ड करून इंटरनेटवर अनेक प्रेक्षकांपर्यंत एकाच वेळी पोहोचवला जातो.

वेबकास्टिंग कसे कार्य करते?

वेबकास्टिंगची प्रक्रिया खालीलप्रमाणे असते:

• सामग्री तयार करणे: प्रथम, प्रसारित करावयाची ऑडिओ-व्हिडिओ सामग्री तयार केली जाते. यासाठी कॅमेरा, मायक्रोफोन आणि इतर उपकरणे वापरली जातात.
• एन्कोडिंग (Encoding): तयार केलेली सामग्री डिजिटल स्वरूपात एन्कोड केली जाते. एन्कोडर (Encoder) नावाचे उपकरण किंवा सॉफ्टवेअर व्हिडिओ आणि ऑडिओला इंटरनेटवर प्रसारित करण्यायोग्य फॉरमॅटमध्ये रूपांतरित करते.
• प्रसारण सर्व्हर (Streaming Server): एन्कोड केलेली सामग्री एका स्ट्रीमिंग सर्व्हरवर पाठवली जाते. हा सर्व्हर सामग्री इंटरनेटवर जगभरातील प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवतो.
• वितरण नेटवर्क (Content Delivery Network - CDN): मोठ्या वेबकास्टसाठी, CDN चा वापर केला जातो. हे विविध ठिकाणी सर्व्हरच्या नेटवर्कद्वारे सामग्री प्रेक्षकांच्या जवळच्या सर्व्हरवरून पुरवते, ज्यामुळे स्ट्रीमिंगची गुणवत्ता सुधारते.
• प्रेक्षक: प्रेक्षक त्यांच्या संगणक, स्मार्टफोन, टॅबलेट किंवा इतर इंटरनेट-सक्षम उपकरणांवर वेब ब्राउझर किंवा विशिष्ट ॲप्स वापरून ही सामग्री पाहू शकतात.

वेबकास्टिंगचे प्रकार:

• थेट वेबकास्टिंग (Live Webcasting): यात कार्यक्रम किंवा इव्हेंट त्याच वेळी प्रसारित केला जातो, ज्यावेळी तो प्रत्यक्ष घडत असतो. उदाहरणार्थ, थेट बातम्या, क्रीडा स्पर्धा, कॉन्सर्ट्स, ऑनलाइन मीटिंग्स. प्रेक्षक थेट प्रश्न विचारू शकतात किंवा प्रतिसाद देऊ शकतात.
• ऑन-डिमांड वेबकास्टिंग (On-Demand Webcasting): यात सामग्री आधीच रेकॉर्ड केली जाते आणि नंतर इंटरनेटवर उपलब्ध करून दिली जाते. प्रेक्षक त्यांच्या सोयीनुसार कधीही ही सामग्री पाहू शकतात. उदाहरणार्थ, रेकॉर्ड केलेली व्याख्याने, वेबिनार, ट्यूटोरियल व्हिडिओ.
• हायब्रीड वेबकास्टिंग (Hybrid Webcasting): यात थेट आणि ऑन-डिमांड या दोन्ही प्रकारांचा समावेश असतो. इव्हेंट थेट प्रसारित केला जातो आणि नंतर तो रेकॉर्ड करून ऑन-डिमांड पाहण्यासाठी उपलब्ध करून दिला जातो.

वेबकास्टिंगचे उपयोग:

• व्यवसाय आणि कॉर्पोरेट: कंपन्या त्यांच्या कर्मचाऱ्यांसाठी अंतर्गत मीटिंग्ज, प्रशिक्षण सत्रे, उत्पादनाचे लॉन्च आणि घोषणा वेबकास्ट करतात. यामुळे अनेक ठिकाणांवरील लोकांना एकाच वेळी सहभागी होता येते.
• शिक्षण: विद्यापीठे आणि शाळा ऑनलाइन व्याख्याने, कार्यशाळा आणि दूरस्थ शिक्षणाचे कार्यक्रम वेबकास्ट करतात. यामुळे विद्यार्थ्यांना घरबसल्या शिक्षण घेता येते.
• शासन आणि सार्वजनिक क्षेत्र: सरकारी बैठका, सार्वजनिक सुनावणी, धोरणांची घोषणा आणि पत्रकार परिषदा वेबकास्ट केल्या जातात, ज्यामुळे नागरिकांना पारदर्शकपणे माहिती मिळते.
• मनोरंजन आणि मीडिया: संगीत कार्यक्रम, क्रीडा स्पर्धा, मुलाखती आणि चित्रपट प्रीमियर वेबकास्ट केले जातात, ज्यामुळे जगभरातील चाहते ते पाहू शकतात.
• धार्मिक कार्यक्रम: धार्मिक संस्था पूजा, प्रवचन आणि समारंभ वेबकास्ट करतात, जेणेकरून भक्त घरबसल्या त्यात सहभागी होऊ शकतील.
• वैयक्तिक वापर: ब्लॉगर, गेमर आणि विविध विषयांवरील सामग्री निर्माते त्यांचे व्हिडिओ आणि थेट सत्रे वेबकास्ट करतात.

वेबकास्टिंगचे फायदे:

• विस्तृत पोहोच: एकाच वेळी मोठ्या जागतिक प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचता येते. भौगोलिक मर्यादा दूर होतात.
• खर्च बचत: प्रवासाचा खर्च, जागा भाड्याने घेण्याचा खर्च आणि इतर लॉजिस्टिक्स खर्च कमी होतात.
• सोयीस्कर: प्रेक्षक त्यांच्या सोयीनुसार कुठूनही आणि कधीही (ऑन-डिमांड असल्यास) सामग्री पाहू शकतात.
• परस्परसंवाद (Interactivity): थेट वेबकास्टमध्ये प्रेक्षक चॅट, प्रश्नोत्तरे आणि पोलद्वारे सहभागी होऊ शकतात.
• डेटा आणि विश्लेषण: वेबकास्ट प्लॅटफॉर्म प्रेक्षकसंख्या, पाहण्याचा वेळ इत्यादी डेटा प्रदान करतात, ज्यामुळे आयोजकांना त्यांच्या कार्यक्रमाची परिणामकारकता समजते.
• पुनर्वापर: थेट वेबकास्ट नंतर रेकॉर्ड करून ऑन-डिमांड पाहण्यासाठी वापरता येते, ज्यामुळे सामग्रीचा पुनर्वापर होतो.

थोडक्यात, वेबकास्टिंग हे डिजिटल युगातील माहिती आणि मनोरंजनाचे एक शक्तिशाली माध्यम आहे, जे लोकांना जगभरात जोडते आणि सामग्रीची देवाणघेवाण सोपी करते.

स्त्रोत:

• Wikipedia - Webcast
• IBM - What is live streaming?