अंतःकरण चतुष्ट्य म्हणजे काय?

भारतीय दर्शनानुसार, विशेषतः वेदान्त परंपरेत, 'अंतःकरण चतुष्ट्य' म्हणजे मानवी मनाचे किंवा आंतरिक उपकरणाचे चार प्रमुख घटक. हे घटक आपल्या विचार, भावना, स्मृती आणि 'मी' पणाच्या जाणिवेसाठी एकत्रितपणे कार्य करतात. ही चार तत्त्वे बाह्य इंद्रियांपासून मिळवलेल्या माहितीवर प्रक्रिया करून, व्यक्तीच्या अनुभवांना आणि प्रतिक्रियांचे मार्गदर्शन करतात.

अंतःकरण चतुष्ट्याचे विस्तृत वर्णन:

अंतःकरण चतुष्ट्यामध्ये खालील चार घटकांचा समावेश होतो:

1. मन (Mana)
2. बुद्धी (Buddhi)
3. चित्त (Chitta)
4. अहंकार (Ahankara)

या प्रत्येक घटकाचे कार्य आणि भूमिका खालीलप्रमाणे आहेत:

१. मन (Mana):

• मन हे अंतःकरण चतुष्ट्यातील पहिले आणि सर्वात मूलभूत घटक आहे.
• कार्य: मनाचे मुख्य कार्य 'संकल्प-विकल्प' करणे आहे, म्हणजे शंका घेणे, इच्छा करणे, विचार करणे, निवड करणे किंवा न करणे. हे निर्णय घेण्यात अस्थिर असते आणि एकाच वेळी अनेक गोष्टींचा विचार करते.
• भूमिका: बाह्य इंद्रियांद्वारे (डोळे, कान, नाक, त्वचा, जीभ) मिळालेल्या संवेदना आणि माहिती मनापर्यंत पोहोचते. मन त्या माहितीचे वर्गीकरण करते आणि त्यावर प्राथमिक विचार करते. हे आपल्याला 'मला हे हवे आहे की नको?', 'हे चांगले आहे की वाईट?' असे प्रश्न विचारात पाडते.
• उदाहरण: जेव्हा आपण एखादी वस्तू पाहतो (उदा. मिठाई), तेव्हा मन विचार करते, 'ही मिठाई खावी की नको?', 'ती गोड असेल का?', 'ती मला आवडेल का?' अशा प्रकारच्या अनेक विचारांची निर्मिती मनात होते.

२. बुद्धी (Buddhi):

• बुद्धी हे मनापेक्षा उच्च स्तरावर कार्य करते.
• कार्य: बुद्धीचे मुख्य कार्य 'निश्चय' करणे आहे. म्हणजे योग्य-अयोग्य ठरवणे, निर्णय घेणे, विवेक करणे आणि सत्य-असत्याची जाणीव करून देणे. हे तर्कशुद्ध विचार करते.
• भूमिका: मनाने केलेल्या संकल्प-विकल्पांवर बुद्धी प्रक्रिया करते आणि त्यातून अंतिम निर्णय घेते. हे ज्ञान आणि अनुभवाच्या आधारे सारासार विचार करून, एखाद्या निष्कर्षाप्रत पोहोचते.
• उदाहरण: मनाला मिठाई खावी की नको हा प्रश्न पडतो. बुद्धी मग विचार करते, 'माझे आरोग्य महत्त्वाचे आहे, सध्या मी डाएटवर आहे, त्यामुळे मिठाई खाणे योग्य नाही.' अशा प्रकारे बुद्धी योग्य निर्णय घेते आणि 'मिठाई खाऊ नये' असा निश्चय करते.

३. चित्त (Chitta):

• चित्त हे स्मृती आणि अनुभवांचे भांडार आहे.
• कार्य: चित्ताचे मुख्य कार्य 'स्मरण' करणे, म्हणजे भूतकाळातील अनुभव, ज्ञान, भावना आणि संस्कार साठवून ठेवणे (संग्रह) आणि योग्य वेळी ते आठवणे. हे अवचेतन मनासारखे कार्य करते.
• भूमिका: आपल्या प्रत्येक अनुभवाचा ठसा चित्तात उमटतो. जेव्हा आपल्याला एखाद्या गोष्टीची आठवण होते किंवा आपण काही नवीन शिकतो, तेव्हा चित्त ते स्मृतीच्या रूपात साठवून ठेवते.
• उदाहरण: जेव्हा तुम्ही लहानपणी खाल्लेल्या एखाद्या मिठाईची चव आठवता किंवा शाळेत शिकवलेली कविता आठवता, तेव्हा हे कार्य चित्तामुळे घडते. चित्तात साठवलेल्या माहितीचा उपयोग मन आणि बुद्धी निर्णय घेण्यासाठी करतात.

४. अहंकार (Ahankara):

• अहंकार म्हणजे 'मी' पणाची जाणीव, म्हणजे स्वतःला कर्ता, भोक्ता किंवा अनुभवणारा मानणे.
• कार्य: अहंकाराचे मुख्य कार्य 'कर्तृत्व' आणि 'भोक्तृत्व' स्थापित करणे आहे. हे प्रत्येक कृतीला 'मी' शी जोडते. 'मी हे केले', 'मी पाहिले', 'मी अनुभवले' अशी भावना निर्माण करते.
• भूमिका: अहंकारामुळे व्यक्तीला स्वतःच्या अस्तित्वाची आणि इतरांपासून वेगळेपणाची जाणीव होते. चांगल्या किंवा वाईट कर्मांचे श्रेय किंवा अपयश स्वतःलाच घेण्याची प्रवृत्ती अहंकाराने येते.
• उदाहरण: 'मी ही कविता लिहिली आहे', 'मी खूप हुशार आहे', 'ही माझी गाडी आहे' अशा वाक्यांमधून अहंकाराची अभिव्यक्ती होते. हा अहंकारच आपल्याला जगाशी जोडतो आणि आपली ओळख निर्माण करतो.

एकत्रित कार्यप्रणाली:

हे चार घटक स्वतंत्र असले तरी ते परस्परांशी जोडलेले असतात आणि एकत्रितपणे कार्य करतात. बाह्य जगातून माहिती इंद्रियांद्वारे येते. मन त्यावर विचार करते, बुद्धी निर्णय घेते, चित्त ते अनुभव स्मृतीत साठवते आणि अहंकार त्या कृतीला किंवा अनुभवाला 'मी' पणाशी जोडतो. या सर्वांच्या समन्वयामुळे मानवी चेतना आणि व्यवहार घडतात.