तत्त्वज्ञान
व्यवहार वाद (Pragmatism) ही एक तत्वज्ञानाची विचारधारा आहे जी सत्य आणि संकल्पनांच्या अर्थाचे मूल्यमापन त्यांच्या व्यावहारिक परिणामांवर आणि उपयुक्ततेवर आधारित करते.
या विचारधारेतील मुख्य मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
- सत्य हे स्थिर किंवा पूर्व-निश्चित नसते, तर ते अनुभवातून आणि कृतीतून विकसित होते.
- एखाद्या संकल्पनेचा किंवा विचाराचा अर्थ समजून घेण्यासाठी, त्याचे वास्तविक जीवनात काय परिणाम होतात किंवा ते काय कार्य करते हे पाहणे महत्त्वाचे आहे.
- ज्ञान हे केवळ बौद्धिक विचारातून नव्हे, तर अनुभवातून आणि समस्या सोडवण्याच्या प्रयत्नातून प्राप्त होते.
- थोडक्यात, 'ते काय करते?' या प्रश्नाला 'ते काय आहे?' या प्रश्नापेक्षा अधिक महत्त्व दिले जाते.
या विचारधारेनुसार, एखादा विचार किंवा सिद्धांत तेव्हाच सत्य मानला जातो, जेव्हा तो वास्तविक जगात उपयुक्त ठरतो आणि यशस्वी परिणाम देतो.
सांख्य दर्शन: एक सविस्तर स्पष्टीकरण
भारतीय दर्शनांपैकी एक महत्त्वाचे आणि सर्वात प्राचीन मानले जाणारे दर्शन म्हणजे सांख्य दर्शन. हे एक
अंतःकरण चतुष्ट्य म्हणजे काय?
भारतीय दर्शनानुसार, विशेषतः वेदान्त परंपरेत, 'अंतःकरण चतुष्ट्य' म्हणजे मानवी मनाचे किंवा आंतरिक उपकरणाचे चार प्रमुख घटक. हे घटक आपल्या विचार, भावना, स्मृती आणि 'मी' पणाच्या जाणिवेसाठी एकत्रितपणे कार्य करतात. ही चार तत्त्वे बाह्य इंद्रियांपासून मिळवलेल्या माहितीवर प्रक्रिया करून, व्यक्तीच्या अनुभवांना आणि प्रतिक्रियांचे मार्गदर्शन करतात.
अंतःकरण चतुष्ट्याचे विस्तृत वर्णन:
अंतःकरण चतुष्ट्यामध्ये खालील चार घटकांचा समावेश होतो:
- मन (Mana)
- बुद्धी (Buddhi)
- चित्त (Chitta)
- अहंकार (Ahankara)
या प्रत्येक घटकाचे कार्य आणि भूमिका खालीलप्रमाणे आहेत:
१. मन (Mana):
- मन हे अंतःकरण चतुष्ट्यातील पहिले आणि सर्वात मूलभूत घटक आहे.
- कार्य: मनाचे मुख्य कार्य 'संकल्प-विकल्प' करणे आहे, म्हणजे शंका घेणे, इच्छा करणे, विचार करणे, निवड करणे किंवा न करणे. हे निर्णय घेण्यात अस्थिर असते आणि एकाच वेळी अनेक गोष्टींचा विचार करते.
- भूमिका: बाह्य इंद्रियांद्वारे (डोळे, कान, नाक, त्वचा, जीभ) मिळालेल्या संवेदना आणि माहिती मनापर्यंत पोहोचते. मन त्या माहितीचे वर्गीकरण करते आणि त्यावर प्राथमिक विचार करते. हे आपल्याला 'मला हे हवे आहे की नको?', 'हे चांगले आहे की वाईट?' असे प्रश्न विचारात पाडते.
- उदाहरण: जेव्हा आपण एखादी वस्तू पाहतो (उदा. मिठाई), तेव्हा मन विचार करते, 'ही मिठाई खावी की नको?', 'ती गोड असेल का?', 'ती मला आवडेल का?' अशा प्रकारच्या अनेक विचारांची निर्मिती मनात होते.
२. बुद्धी (Buddhi):
- बुद्धी हे मनापेक्षा उच्च स्तरावर कार्य करते.
- कार्य: बुद्धीचे मुख्य कार्य 'निश्चय' करणे आहे. म्हणजे योग्य-अयोग्य ठरवणे, निर्णय घेणे, विवेक करणे आणि सत्य-असत्याची जाणीव करून देणे. हे तर्कशुद्ध विचार करते.
- भूमिका: मनाने केलेल्या संकल्प-विकल्पांवर बुद्धी प्रक्रिया करते आणि त्यातून अंतिम निर्णय घेते. हे ज्ञान आणि अनुभवाच्या आधारे सारासार विचार करून, एखाद्या निष्कर्षाप्रत पोहोचते.
- उदाहरण: मनाला मिठाई खावी की नको हा प्रश्न पडतो. बुद्धी मग विचार करते, 'माझे आरोग्य महत्त्वाचे आहे, सध्या मी डाएटवर आहे, त्यामुळे मिठाई खाणे योग्य नाही.' अशा प्रकारे बुद्धी योग्य निर्णय घेते आणि 'मिठाई खाऊ नये' असा निश्चय करते.
३. चित्त (Chitta):
- चित्त हे स्मृती आणि अनुभवांचे भांडार आहे.
- कार्य: चित्ताचे मुख्य कार्य 'स्मरण' करणे, म्हणजे भूतकाळातील अनुभव, ज्ञान, भावना आणि संस्कार साठवून ठेवणे (संग्रह) आणि योग्य वेळी ते आठवणे. हे अवचेतन मनासारखे कार्य करते.
- भूमिका: आपल्या प्रत्येक अनुभवाचा ठसा चित्तात उमटतो. जेव्हा आपल्याला एखाद्या गोष्टीची आठवण होते किंवा आपण काही नवीन शिकतो, तेव्हा चित्त ते स्मृतीच्या रूपात साठवून ठेवते.
- उदाहरण: जेव्हा तुम्ही लहानपणी खाल्लेल्या एखाद्या मिठाईची चव आठवता किंवा शाळेत शिकवलेली कविता आठवता, तेव्हा हे कार्य चित्तामुळे घडते. चित्तात साठवलेल्या माहितीचा उपयोग मन आणि बुद्धी निर्णय घेण्यासाठी करतात.
४. अहंकार (Ahankara):
- अहंकार म्हणजे 'मी' पणाची जाणीव, म्हणजे स्वतःला कर्ता, भोक्ता किंवा अनुभवणारा मानणे.
- कार्य: अहंकाराचे मुख्य कार्य 'कर्तृत्व' आणि 'भोक्तृत्व' स्थापित करणे आहे. हे प्रत्येक कृतीला 'मी' शी जोडते. 'मी हे केले', 'मी पाहिले', 'मी अनुभवले' अशी भावना निर्माण करते.
- भूमिका: अहंकारामुळे व्यक्तीला स्वतःच्या अस्तित्वाची आणि इतरांपासून वेगळेपणाची जाणीव होते. चांगल्या किंवा वाईट कर्मांचे श्रेय किंवा अपयश स्वतःलाच घेण्याची प्रवृत्ती अहंकाराने येते.
- उदाहरण: 'मी ही कविता लिहिली आहे', 'मी खूप हुशार आहे', 'ही माझी गाडी आहे' अशा वाक्यांमधून अहंकाराची अभिव्यक्ती होते. हा अहंकारच आपल्याला जगाशी जोडतो आणि आपली ओळख निर्माण करतो.
एकत्रित कार्यप्रणाली:
हे चार घटक स्वतंत्र असले तरी ते परस्परांशी जोडलेले असतात आणि एकत्रितपणे कार्य करतात. बाह्य जगातून माहिती इंद्रियांद्वारे येते. मन त्यावर विचार करते, बुद्धी निर्णय घेते, चित्त ते अनुभव स्मृतीत साठवते आणि अहंकार त्या कृतीला किंवा अनुभवाला 'मी' पणाशी जोडतो. या सर्वांच्या समन्वयामुळे मानवी चेतना आणि व्यवहार घडतात.
खालीलपैकी द्वैत वेदांत हे दर्शन द्वैतवाद मानते. द्वैत वेदांत हे आचार्य मध्वांनी (मध्वाचार्य) प्रतिपादन केलेले दर्शन आहे, जे परमेश्वर (ब्रह्म/विष्णू), जीवात्मा (आत्मा) आणि जड पदार्थ (प्रकृती) हे तीन पूर्णपणे भिन्न आणि स्वतंत्र अस्तित्व आहेत असे मानते.
याव्यतिरिक्त, सांख्य दर्शन देखील द्वैतवादी आहे, कारण ते पुरुष (चेतना) आणि प्रकृती (अचेतन द्रव्य) या दोन मूलभूत आणि स्वतंत्र तत्त्वांना मानते.
महात्मा गांधींचा मानवी हक्कांबद्दलचा दृष्टिकोन अत्यंत सखोल आणि त्यांच्या अहिंसा, सत्य व सत्याग्रहाच्या तत्त्वज्ञानावर आधारित होता. त्यांच्या मते, मानवी हक्क हे केवळ कायद्याने दिलेले अधिकार नसून, ते व्यक्तीच्या नैतिक कर्तव्यांशी आणि समाजाच्या कल्याणाशी जोडलेले आहेत.
- कर्तव्यांना प्राधान्य: गांधीजींचा असा ठाम विश्वास होता की, मानवी हक्क हे कर्तव्यांचे पालन केल्याने आपोआप प्राप्त होतात. जर प्रत्येक व्यक्तीने आपली कर्तव्ये प्रामाणिकपणे पार पाडली, तर कोणालाही आपल्या हक्कांसाठी लढावे लागणार नाही. "माझ्या आईने मला शिकवले की सर्व हक्क हे कर्तव्यांमधून येतात," असे ते म्हणत असत.
- अहिंसा आणि सत्याग्रह: मानवी हक्कांचे संरक्षण आणि त्यांना प्राप्त करण्याचा मार्ग अहिंसक असायला हवा, असे गांधीजी मानत होते. सत्याग्रह हे अन्यायविरुद्ध लढण्याचे आणि मानवी प्रतिष्ठेचे रक्षण करण्याचे त्यांचे प्रभावी साधन होते.
- सर्वोदय आणि स्वराज्य: त्यांच्या मते, खऱ्या मानवी हक्कांचा अर्थ 'सर्वोदय' (सर्वांचे कल्याण) आणि 'स्वराज्य' (आत्मशासन) मध्ये होता. स्वराज्य म्हणजे केवळ राजकीय स्वातंत्र्य नव्हे, तर प्रत्येक व्यक्तीला आत्मसन्मानाने आणि समानतेने जगण्याचा अधिकार.
- सामाजिक समानता आणि न्याय: गांधीजींनी अस्पृश्यता, जातीय भेदभाव, स्त्रियांवरील अन्याय आणि आर्थिक असमानता यासारख्या मानवी हक्कांच्या उल्लंघनावर जोरदार हल्ला चढवला. त्यांना 'हरिजन' (देवाची मुले) असे संबोधून त्यांच्या हक्कांसाठी लढा दिला. स्त्रियांना समाजात समान दर्जा मिळावा यासाठी त्यांनी खूप प्रयत्न केले.
- आर्थिक अधिकार: गांधीजींनी आर्थिक शोषणाचा विरोध केला. ते प्रत्येक व्यक्तीला पुरेसा रोजगार, योग्य वेतन आणि मूलभूत गरजा पूर्ण करण्याचा अधिकार असावा असे मानत होते. त्यांनी ग्रामोद्योगांना प्रोत्साहन दिले, जेणेकरून गावातील लोकांना स्वावलंबी बनून त्यांचे आर्थिक हक्क सुरक्षित राहतील.
- नैसर्गिक हक्क आणि आत्म-नियंत्रण: त्यांच्या मते, काही हक्क हे नैसर्गिक असतात आणि ते कोणत्याही शासनाद्वारे हिरावले जाऊ नयेत. व्यक्तीने आपल्या वासनांवर आणि गरजांवर नियंत्रण ठेवून नैतिक जीवन जगावे, असे त्यांचे मत होते, ज्यामुळे समाजात सुसंवाद टिकून राहील.
थोडक्यात, गांधीजींचा मानवी हक्कांबद्दलचा दृष्टिकोन हा केवळ वैयक्तिक अधिकारांवर आधारित नव्हता, तर तो सामाजिक जबाबदारी, नैतिक कर्तव्ये आणि संपूर्ण मानवजातीच्या कल्याणावर केंद्रित होता.
हा उखाणा भारतीय संस्कृतीत पती आणि पत्नीच्या नात्यातील प्रेम आणि समर्पण दर्शवतो.
- पृथ्वी: सहनशीलता आणि क्षमाशीलता.
- वारा: आसक्ति न ठेवणे.
- आकाश: सर्वव्यापी आणि अपरिवर्तनीय असणे.
- अग्नी: वाईट गोष्टी जाळून टाकणे आणि चांगले ते स्वीकारणे.
- चंद्र: सतत बदलत राहणे, पण आनंदित राहणे.
- सूर्य: योग्य वेळी कर्तव्य करणे.
- कबूतर: अति मोह टाळणे.
- अजगर: न मागता जे मिळेल त्यात समाधानी राहणे.
- समुद्र: गंभीर आणि शांत राहणे.
- पतंग: क्षणिक सुखासाठी लालायित होऊ नये.
- भ्रमर (मधमाशी): वेगवेगळ्या ठिकाणांहून ज्ञान मिळवणे.
- हत्ती: स्पर्शामुळे होणारे बंधन टाळणे.
- हरिण: ध्वनीच्या मोहात अडकू नये.
- मासा: चवीच्या आहारी जाऊ नये.
- पिंगला (वेश्या): निराशेतून बोध घेणे.
- गरुड: कुटुंबाच्या मोहात न पडणे.
- कुमारिका: एकांतवास आणि आत्मनिर्भरता.
- बाण बनवणारा: ध्येयावर लक्ष केंद्रित करणे.
- सर्प: एकाच ठिकाणी जास्त काळ न थांबणे.
- कोळी: स्वतःचे जाळे स्वतःच तयार करणे.
- किडा: ध्येयावर सतत लक्ष ठेवणे.
- गाई: दुसऱ्यांवर अवलंबून राहणे.
- शरीर: नाशवंत आहे हे लक्षात ठेवणे.
- मेंढी: कळपातून भरकटू नये.