संशोधन आराखड्याचे (Research Design) अनेक प्रकार आहेत, जे संशोधनाच्या उद्दिष्टानुसार आणि प्रश्नानुसार निवडले जातात. प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वर्णनात्मक संशोधन आराखडा (Descriptive Research Design):

   हा आराखडा 'काय आहे' या प्रश्नाचे उत्तर देतो. यात विशिष्ट घटना, लोकसंख्या किंवा परिस्थितीची सविस्तर माहिती गोळा केली जाते आणि तिचे वर्णन केले जाते. उदा. एखाद्या विशिष्ट शहरात राहणाऱ्या लोकांचे जीवनमान कसे आहे, याची माहिती गोळा करणे.

2. शोधक संशोधन आराखडा (Exploratory Research Design):

   जेव्हा एखाद्या विषयाबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नसते किंवा संशोधकाला समस्या अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घ्यायची असते, तेव्हा हा आराखडा वापरला जातो. यात नवीन कल्पना किंवा गृहितके शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो. 'हा प्रश्न का निर्माण झाला?' किंवा 'आपण याबद्दल अधिक काय शिकू शकतो?' अशा प्रश्नांची उत्तरे शोधली जातात.

3. स्पष्टीकरणात्मक संशोधन आराखडा (Explanatory Research Design):

   हा आराखडा घटनांमधील 'कारण आणि परिणाम' (cause and effect) संबंध स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न करतो. 'का?' या प्रश्नाचे उत्तर शोधणे हे त्याचे मुख्य उद्दिष्ट असते. यात दोन किंवा अधिक चलांमधील संबंधांचे विश्लेषण केले जाते.

4. प्रयोगात्मक संशोधन आराखडा (Experimental Research Design):

   हा एक वैज्ञानिक आणि पद्धतशीर आराखडा आहे, ज्यामध्ये संशोधक एका किंवा अधिक चलांवर (independent variables) नियंत्रण ठेवतो आणि त्याचा दुसऱ्या चलावर (dependent variable) काय परिणाम होतो हे पाहतो. यात कारण आणि परिणाम संबंध सिद्ध केला जातो. उदा. नवीन औषधाचा रुग्णांवर होणारा परिणाम तपासणे.

5. सहसंबंधी संशोधन आराखडा (Correlational Research Design):

   हा आराखडा दोन किंवा अधिक चलांमध्ये (variables) काय संबंध आहे हे तपासतो, पण तो कारण आणि परिणाम संबंधांची हमी देत नाही. यात चलांमधील सहसंबंधाची शक्ती आणि दिशा मोजली जाते. उदा. अभ्यास केलेल्या तासांचा आणि परीक्षेतील गुणांचा संबंध.

6. कारण-तुलनात्मक संशोधन आराखडा (Causal-Comparative Research Design / Quasi-Experimental Design):

   हा आराखडा प्रयोगात्मक आराखड्यासारखाच असतो, परंतु यात संशोधक स्वतंत्र चलांवर पूर्ण नियंत्रण ठेवू शकत नाही. यात आधीच अस्तित्वात असलेल्या गटांमधील फरक आणि त्याचे संभाव्य कारण शोधले जाते. उदा. धूम्रपान करणाऱ्या आणि न करणाऱ्या लोकांमध्ये फुफ्फुसांच्या आरोग्यातील फरक.

7. एकल-प्रकरण अभ्यास (Case Study Research Design):

   यात एका विशिष्ट व्यक्ती, गट, संस्था किंवा घटनेचा सखोल आणि विस्तृत अभ्यास केला जातो. हा आराखडा विशिष्ट घटनेबद्दल सखोल माहिती प्रदान करतो.

8. अनुदैर्ध्य संशोधन आराखडा (Longitudinal Research Design):

   यात एकाच गटाचा किंवा व्यक्तींचा दीर्घ कालावधीसाठी अभ्यास केला जातो, ज्यामुळे कालांतराने होणारे बदल किंवा विकासाचे निरीक्षण करता येते. उदा. बालकाचा जन्मापासून ते मोठ्या होईपर्यंतचा विकास अभ्यासणे.

9. अनुप्रस्थ/छेदकीय संशोधन आराखडा (Cross-Sectional Research Design):

   यात एका विशिष्ट वेळी वेगवेगळ्या गटांमधील डेटा गोळा केला जातो. हा आराखडा वेगवेगळ्या गटांची तुलना एकाच वेळी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतो. उदा. वेगवेगळ्या वयोगटांतील लोकांची एका विशिष्ट विषयावरील मते तपासणे.

10. कृती संशोधन आराखडा (Action Research Design):

    हा आराखडा एखाद्या विशिष्ट समस्येचे निराकरण करण्यासाठी किंवा एखाद्या परिस्थितीत सुधारणा घडवण्यासाठी वापरला जातो. यात समस्या ओळखणे, उपाययोजना करणे, तिची अंमलबजावणी करणे आणि परिणामांचे मूल्यांकन करणे या टप्प्यांचा समावेश असतो. हा विशेषतः शिक्षण किंवा सामाजिक क्षेत्रांमध्ये वापरला जातो.

संशोधनाच्या उद्दिष्टांनुसार आणि उपलब्ध संसाधनांनुसार यापैकी योग्य आराखडा निवडला जातो.