प्रकार

होय, "करणी" आणि "भानामती" हे शब्द अनेकदा ऐकायला मिळतात आणि त्यांचा संबंध जादूटोणा, अघोरी विद्या किंवा वाईट शक्तींशी लावला जातो. हे प्रकार अस्तित्वात आहेत की नाही याबद्दल समाजात वेगवेगळे मतप्रवाह आणि विचार आहेत.

या शब्दांचा अर्थ काय आहे?

"करणी" किंवा "भानामती" म्हणजे काही विशिष्ट मंत्र, तंत्र किंवा विधी वापरून एखाद्या व्यक्तीला किंवा तिच्या कुटुंबाला नुकसान पोहोचवणे, आजारी पाडणे, आर्थिक अडचणी आणणे किंवा नातेसंबंधात दुरावा निर्माण करणे असे मानले जाते. यामध्ये सहसा गुप्तपणे काही क्रिया केल्या जातात असा समज असतो.

यावर लोकांचा विश्वास आहे का?

जगभरातील अनेक संस्कृतींमध्ये आणि विशेषतः ग्रामीण भागात अजूनही अशा प्रकारच्या जादूटोण्यावर विश्वास ठेवला जातो. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला न समजणाऱ्या अडचणी येतात, अचानक आजारपण येते किंवा सतत अपयश येते, तेव्हा काही लोक त्याला "करणी" किंवा "भानामती" चा परिणाम मानतात.

वैज्ञानिक दृष्टिकोन काय आहे?

आधुनिक विज्ञान आणि तर्कशुद्ध विचारानुसार, "करणी" किंवा "भानामती" यासारख्या गोष्टी अस्तित्वात असल्याचा कोणताही ठोस पुरावा नाही. याला 'अंधश्रद्धा' मानले जाते.

• जेव्हा लोकांना 'करणी' झाल्याचे वाटते, तेव्हा त्यामागे अनेकदा मानसिक कारणे, भीती, किंवा इतर काही वास्तविक समस्या असू शकतात, ज्यांचा संबंध चुकीच्या पद्धतीने जादूटोण्याशी जोडला जातो.
• अनेकदा काही धूर्त लोक लोकांच्या अंधश्रद्धेचा फायदा घेऊन त्यांना फसवतात, पैसे उकळतात किंवा त्यांचे शोषण करतात.
• शारीरिक आजारांसाठी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे, आर्थिक अडचणींसाठी योग्य नियोजन करणे आणि मानसिक समस्यांसाठी समुपदेशकाशी बोलणे हेच योग्य उपाय आहेत.
• भारतात 'अंधश्रद्धा निर्मूलन कायदा' (उदा. महाराष्ट्र नरबळी आणि इतर अमानुष, अनिष्ट व अघोरी प्रथा व जादूटोणा प्रतिबंधक व त्यांची निरसन अधिनियम, २०१३) अशा प्रकारच्या जादूटोणा आणि अंधश्रद्धांना प्रोत्साहन देणाऱ्या किंवा त्यांचा वापर करून लोकांना फसवणाऱ्या कृत्यांना गुन्हा मानतो.

थोडक्यात, "करणी" किंवा "भानामती" या गोष्टी वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध झालेल्या नाहीत आणि त्या केवळ अंधश्रद्धेचा भाग आहेत. कोणत्याही अडचणींवर वैज्ञानिक आणि तार्किक दृष्टिकोनातून विचार करणे नेहमीच श्रेयस्कर ठरते.

संशोधन आराखड्याचे (Research Design) अनेक प्रकार आहेत, जे संशोधनाच्या उद्दिष्टानुसार आणि प्रश्नानुसार निवडले जातात. प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वर्णनात्मक संशोधन आराखडा (Descriptive Research Design):

   हा आराखडा 'काय आहे' या प्रश्नाचे उत्तर देतो. यात विशिष्ट घटना, लोकसंख्या किंवा परिस्थितीची सविस्तर माहिती गोळा केली जाते आणि तिचे वर्णन केले जाते. उदा. एखाद्या विशिष्ट शहरात राहणाऱ्या लोकांचे जीवनमान कसे आहे, याची माहिती गोळा करणे.

2. शोधक संशोधन आराखडा (Exploratory Research Design):

   जेव्हा एखाद्या विषयाबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नसते किंवा संशोधकाला समस्या अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घ्यायची असते, तेव्हा हा आराखडा वापरला जातो. यात नवीन कल्पना किंवा गृहितके शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो. 'हा प्रश्न का निर्माण झाला?' किंवा 'आपण याबद्दल अधिक काय शिकू शकतो?' अशा प्रश्नांची उत्तरे शोधली जातात.

3. स्पष्टीकरणात्मक संशोधन आराखडा (Explanatory Research Design):

   हा आराखडा घटनांमधील 'कारण आणि परिणाम' (cause and effect) संबंध स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न करतो. 'का?' या प्रश्नाचे उत्तर शोधणे हे त्याचे मुख्य उद्दिष्ट असते. यात दोन किंवा अधिक चलांमधील संबंधांचे विश्लेषण केले जाते.

4. प्रयोगात्मक संशोधन आराखडा (Experimental Research Design):

   हा एक वैज्ञानिक आणि पद्धतशीर आराखडा आहे, ज्यामध्ये संशोधक एका किंवा अधिक चलांवर (independent variables) नियंत्रण ठेवतो आणि त्याचा दुसऱ्या चलावर (dependent variable) काय परिणाम होतो हे पाहतो. यात कारण आणि परिणाम संबंध सिद्ध केला जातो. उदा. नवीन औषधाचा रुग्णांवर होणारा परिणाम तपासणे.

5. सहसंबंधी संशोधन आराखडा (Correlational Research Design):

   हा आराखडा दोन किंवा अधिक चलांमध्ये (variables) काय संबंध आहे हे तपासतो, पण तो कारण आणि परिणाम संबंधांची हमी देत नाही. यात चलांमधील सहसंबंधाची शक्ती आणि दिशा मोजली जाते. उदा. अभ्यास केलेल्या तासांचा आणि परीक्षेतील गुणांचा संबंध.

6. कारण-तुलनात्मक संशोधन आराखडा (Causal-Comparative Research Design / Quasi-Experimental Design):

   हा आराखडा प्रयोगात्मक आराखड्यासारखाच असतो, परंतु यात संशोधक स्वतंत्र चलांवर पूर्ण नियंत्रण ठेवू शकत नाही. यात आधीच अस्तित्वात असलेल्या गटांमधील फरक आणि त्याचे संभाव्य कारण शोधले जाते. उदा. धूम्रपान करणाऱ्या आणि न करणाऱ्या लोकांमध्ये फुफ्फुसांच्या आरोग्यातील फरक.

7. एकल-प्रकरण अभ्यास (Case Study Research Design):

   यात एका विशिष्ट व्यक्ती, गट, संस्था किंवा घटनेचा सखोल आणि विस्तृत अभ्यास केला जातो. हा आराखडा विशिष्ट घटनेबद्दल सखोल माहिती प्रदान करतो.

8. अनुदैर्ध्य संशोधन आराखडा (Longitudinal Research Design):

   यात एकाच गटाचा किंवा व्यक्तींचा दीर्घ कालावधीसाठी अभ्यास केला जातो, ज्यामुळे कालांतराने होणारे बदल किंवा विकासाचे निरीक्षण करता येते. उदा. बालकाचा जन्मापासून ते मोठ्या होईपर्यंतचा विकास अभ्यासणे.

9. अनुप्रस्थ/छेदकीय संशोधन आराखडा (Cross-Sectional Research Design):

   यात एका विशिष्ट वेळी वेगवेगळ्या गटांमधील डेटा गोळा केला जातो. हा आराखडा वेगवेगळ्या गटांची तुलना एकाच वेळी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतो. उदा. वेगवेगळ्या वयोगटांतील लोकांची एका विशिष्ट विषयावरील मते तपासणे.

10. कृती संशोधन आराखडा (Action Research Design):

    हा आराखडा एखाद्या विशिष्ट समस्येचे निराकरण करण्यासाठी किंवा एखाद्या परिस्थितीत सुधारणा घडवण्यासाठी वापरला जातो. यात समस्या ओळखणे, उपाययोजना करणे, तिची अंमलबजावणी करणे आणि परिणामांचे मूल्यांकन करणे या टप्प्यांचा समावेश असतो. हा विशेषतः शिक्षण किंवा सामाजिक क्षेत्रांमध्ये वापरला जातो.

संशोधनाच्या उद्दिष्टांनुसार आणि उपलब्ध संसाधनांनुसार यापैकी योग्य आराखडा निवडला जातो.

कार्यालयीन माहितीपुस्तकाचे विविध प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

• धोरण पुस्तिका (Policy Manual):

  या पुस्तिकेत कार्यालयाची धोरणे, नियम आणि कार्यपद्धती तपशीलवार दिलेल्या असतात. कर्मचाऱ्यांसाठी मार्गदर्शनपर माहिती यात असते.

• प्रक्रिया पुस्तिका (Procedure Manual):

  कार्यालयातील विशिष्ट कामे किंवा प्रक्रिया कशा पार पाडायच्या, याची माहिती यात असते. यात कामाचे टप्पे आणि आवश्यक कागदपत्रे इत्यादींचा समावेश असतो.

• कर्मचारी पुस्तिका (Employee Handbook):

  कर्मचाऱ्यांच्या हक्कांबद्दल, जबाबदाऱ्यांबद्दल आणि कार्यालयाच्या नियमांबद्दल माहिती दिलेली असते. नवीन कर्मचाऱ्यांसाठी हे उपयुक्त ठरते.

• उत्पादन पुस्तिका (Product Manual):

  कार्यालयाने उत्पादित केलेल्या वस्तू किंवा सेवांबद्दल माहिती यात असते. त्यांची वैशिष्ट्ये, वापरण्याची पद्धत आणि काळजी कशी घ्यावी हे नमूद केलेले असते.

• सुरक्षा पुस्तिका (Safety Manual):

  कार्यालयातील सुरक्षा मानके, धोके आणि त्यांवरील उपाययोजनांविषयी माहिती दिलेली असते. कर्मचाऱ्यांच्या सुरक्षिततेसाठी हे आवश्यक आहे.

• प्रशिक्षण पुस्तिका (Training Manual):

  कर्मचाऱ्यांसाठी आयोजित केलेल्या प्रशिक्षणासंबंधी माहिती यात असते. प्रशिक्षणाचे स्वरूप, उद्दिष्ट्ये आणि वेळापत्रक यामध्ये दिलेले असते.

• वित्त आणि लेखा पुस्तिका (Finance and Accounting Manual):

  कार्यालयातील आर्थिक आणि हिशोबासंबंधी प्रक्रिया, नियम आणि धोरणे यात असतात.