लॉर्ड क्लाइव्हची दुहेरी राज्यव्यवस्था (Dual System of Government) म्हणजे बंगालमध्ये प्रशासनाची विभागणी दोन भागांमध्ये करणे. या ব্যবস্থेत, कंपनीकडे दिवाणी आणि फौजदारी अधिकार होते, तर नवाब नाममात्र शासक होता.
दुहेरी राज्यव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये:

• अधिकार विभागणी: कंपनीकडे कर वसूल करण्याचे (दिवाणी) आणि न्याय देण्याचे अधिकार होते, तर नवाबाकडे अंतर्गत सुरक्षा आणि प्रशासनाची जबाबदारी होती.
• जबाबदारी आणि अधिकार: कंपनीला अधिकार होते, पण जबाबदारी नव्हती, तर नवाबाकडे जबाबदारी होती, पण अधिकार नव्हते.
• शोषण: या ব্যবস্থेमुळे बंगालमधील जनतेचे खूप शोषण झाले, कारण कंपनी फक्त कर वसुलीवर लक्ष केंद्रित करत होती आणि लोकांना सुविधा देण्याकडे दुर्लक्ष करत होती.

परिणाम:

• आर्थिक नुकसान: बंगालची अर्थव्यवस्थाModele कोलमडली, व्यापार ठप्प झाला आणि शेतीचे नुकसान झाले.
• सामাজিক असंतोष: लोकांमध्ये गरिबी आणि असंतोष वाढला.
• प्रशासकीय गोंधळ: दुहेरी प्रशासनामुळे कोणताही निर्णय घेणे कठीण झाले.

दुहेरी राज्यव्यवस्था 1765 ते 1772 पर्यंत चालली. 1772 मध्ये वॉरेन हेस्टिंग्जने ही व्यवस्था रद्द केली.
अधिक माहितीसाठी आपण ही वेब साईट बघू शकता: Encyclopædia Britannica