हर्बर्ट स्पेन्सर या ब्रिटिश विचारवंत आणि समाजशास्त्रज्ञाने उत्क्रांतीची एक विस्तृत संकल्पना मांडली, जी जीवशास्त्र, मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि नीतिशास्त्र अशा विविध क्षेत्रांना लागू होते. स्पेन्सरच्या उत्क्रांतीच्या संकल्पनेची काही मुख्य वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वैश्विक प्रक्रिया: स्पेन्सरच्या मते, उत्क्रांती ही एक वैश्विक प्रक्रिया आहे. ती फक्त सजीवांपुरती मर्यादित नसून, ती संपूर्ण विश्वामध्ये दिसून येते. तारे, ग्रह, समाज आणि संस्कृती यांसारख्या अनेक गोष्टी उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेतून विकसित होतात.

2. साध्यापासून गुंतागुंतीकडे (Simple to Complex): स्पेन्सरच्या उत्क्रांतीच्या सिद्धांतानुसार, कोणतीही वस्तू साध्या स्वरूपापासून अधिक गुंतागुंतीच्या स्वरूपात विकसित होते. उदाहरणार्थ, আদিम समाज हा हळूहळू आधुनिक समाजाच्या रूपात बदलतो.

3. एकत्रीकरण आणि भिन्नता (Integration and Differentiation): उत्क्रांतीमध्ये एकत्रीकरण आणि भिन्नता या दोन प्रक्रिया एकाच वेळी घडतात. एकत्रीकरण म्हणजे अनेक घटक एकत्र येऊन एक नवीन एकसंध घटक तयार करतात, तर भिन्नता म्हणजे एकसंध घटकांचे अनेक उपघटकांमध्ये विभाजन होते.

4. ऊर्जा संवर्धन (Energy Conservation): स्पेन्सरच्या सिद्धांतानुसार, उत्क्रांती ही ऊर्जा संवर्धनाच्या नियमावर आधारित आहे. ऊर्जा एका स्वरूपातून दुसऱ्या स्वरूपात रूपांतरित होते, आणि या रूपांतरणाच्या प्रक्रियेतूनच नवीन रचना आणि प्रणाली विकसित होतात.

5. सामाजिक उत्क्रांती: स्पेन्सरने सामाजिक उत्क्रांतीचा सिद्धांत मांडला, ज्यानुसार समाज हा साध्या आदिवासी समुदायांपासून ते जटिल औद्योगिक समाजांपर्यंत विकसित होतो. या विकासामध्ये श्रमविभागणी (division of labor) आणि सामाजिक संस्थांचे (social institutions) महत्त्व वाढते.

6. 'योग्यतम जगणे' (Survival of the Fittest): स्पेन्सरने 'सर्वायव्हल ऑफ द फिटेस्ट' ही संकल्पना मांडली, जी डार्विनच्या नैसर्गिक निवडीच्या सिद्धांताशी (theory of natural selection) मिळतीजुळती आहे. याचा अर्थ असा आहे की जे जीव किंवा समाज त्यांच्या वातावरणाशी जुळवून घेण्यास सक्षम असतात, तेच टिकून राहतात आणि विकसित होतात.

स्पेन्सरची उत्क्रांतीची संकल्पना ही 19 व्या शतकात खूप प्रभावी ठरली.

संदर्भ:

• Spencer, H. (1862). First principles. Williams and Norgate.First principles