उत्क्रांती

हर्बर्ट स्पेन्सर या ब्रिटिश विचारवंत आणि समाजशास्त्रज्ञाने उत्क्रांतीची एक विस्तृत संकल्पना मांडली, जी जीवशास्त्र, मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि नीतिशास्त्र अशा विविध क्षेत्रांना लागू होते. स्पेन्सरच्या उत्क्रांतीच्या संकल्पनेची काही मुख्य वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वैश्विक प्रक्रिया: स्पेन्सरच्या मते, उत्क्रांती ही एक वैश्विक प्रक्रिया आहे. ती फक्त सजीवांपुरती मर्यादित नसून, ती संपूर्ण विश्वामध्ये दिसून येते. तारे, ग्रह, समाज आणि संस्कृती यांसारख्या अनेक गोष्टी उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेतून विकसित होतात.

2. साध्यापासून गुंतागुंतीकडे (Simple to Complex): स्पेन्सरच्या उत्क्रांतीच्या सिद्धांतानुसार, कोणतीही वस्तू साध्या स्वरूपापासून अधिक गुंतागुंतीच्या स्वरूपात विकसित होते. उदाहरणार्थ, আদিम समाज हा हळूहळू आधुनिक समाजाच्या रूपात बदलतो.

3. एकत्रीकरण आणि भिन्नता (Integration and Differentiation): उत्क्रांतीमध्ये एकत्रीकरण आणि भिन्नता या दोन प्रक्रिया एकाच वेळी घडतात. एकत्रीकरण म्हणजे अनेक घटक एकत्र येऊन एक नवीन एकसंध घटक तयार करतात, तर भिन्नता म्हणजे एकसंध घटकांचे अनेक उपघटकांमध्ये विभाजन होते.

4. ऊर्जा संवर्धन (Energy Conservation): स्पेन्सरच्या सिद्धांतानुसार, उत्क्रांती ही ऊर्जा संवर्धनाच्या नियमावर आधारित आहे. ऊर्जा एका स्वरूपातून दुसऱ्या स्वरूपात रूपांतरित होते, आणि या रूपांतरणाच्या प्रक्रियेतूनच नवीन रचना आणि प्रणाली विकसित होतात.

5. सामाजिक उत्क्रांती: स्पेन्सरने सामाजिक उत्क्रांतीचा सिद्धांत मांडला, ज्यानुसार समाज हा साध्या आदिवासी समुदायांपासून ते जटिल औद्योगिक समाजांपर्यंत विकसित होतो. या विकासामध्ये श्रमविभागणी (division of labor) आणि सामाजिक संस्थांचे (social institutions) महत्त्व वाढते.

6. 'योग्यतम जगणे' (Survival of the Fittest): स्पेन्सरने 'सर्वायव्हल ऑफ द फिटेस्ट' ही संकल्पना मांडली, जी डार्विनच्या नैसर्गिक निवडीच्या सिद्धांताशी (theory of natural selection) मिळतीजुळती आहे. याचा अर्थ असा आहे की जे जीव किंवा समाज त्यांच्या वातावरणाशी जुळवून घेण्यास सक्षम असतात, तेच टिकून राहतात आणि विकसित होतात.

स्पेन्सरची उत्क्रांतीची संकल्पना ही 19 व्या शतकात खूप प्रभावी ठरली.

संदर्भ:

• Spencer, H. (1862). First principles. Williams and Norgate.First principles

बदल ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. जगात कोणतीही गोष्ट स्थिर नाही. प्रत्येक गोष्टीत सतत बदल होत असतात. हा बदल नैसर्गिक नियमानुसार होत असतो.

उदाहरणार्थ:

• ऋतू बदलतात.
• दिवस रात्र होतात.
• माणसे लहान मोठे होतात.

त्यामुळे बदल ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे.

उत्तर: डायनासोरचे हात आखूड असण्याची अनेक कारणे आहेत, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे:

1. शिकार करण्याची पद्धत: काही शास्त्रज्ञांच्या मते, डायनासोरचे मोठे आणि शक्तिशाली जबडे तसेच त्यांची शिकार करण्याची पद्धत यामुळे त्यांच्या हातांचा वापर कमी झाला. त्यामुळे उत्क्रांतीमध्ये त्यांचे हात लहान झाले.

2. संतुलन: Tyrannosaurus Rex सारख्या डायनासोरचे डोके मोठे असल्यामुळे शरीराचा समतोल राखण्यासाठी त्यांचे हात लहान असणे आवश्यक होते.

3. मांसपेशी: काही डायनासोरच्या लहान हातात मोठ्या मांसपेशी होत्या, ज्यामुळे ते मजबूत होते. त्यामुळे ते कदाचित शिकार पकडण्यासाठी किंवा इतर कामांसाठी उपयोगी ठरत असतील.

4. उत्क्रांती: डायनासोरच्या पूर्वजांचे हात मोठे होते, पण कालांतराने त्यांच्या जीवनशैलीनुसार त्यांच्यात बदल होत गेले आणि त्यांचे हात लहान झाले.

याव्यतिरिक्त, काही संशोधनानुसार, डायनासोरचे हात लहान असण्याचे कारण म्हणजे त्यांचे मोठे डोके आणि जबडे. त्यांना भक्ष पकडण्यासाठी किंवा फाडण्यासाठी हातांपेक्षा मोठ्या डोक्याचा आणि जबड्यांचा अधिक उपयोग होत असे. त्यामुळे, उत्क्रांतीमध्ये त्यांच्या हातांचा आकार कमी होत गेला.

संदर्भ:

• Science Focus
• Natural History Museum

टीप: डायनासोरच्या हातांविषयी अजूनही संशोधन चालू आहे आणि नवीन माहिती समोर येत आहे.

असे मानले जाते की मानवाची निर्मिती प्रथम आफ्रिका खंडात झाली.

पुरातत्त्वीय आणि जीवाश्म विज्ञानातील पुराव्यांनुसार, आधुनिक मानवाचे (होमो सेपियन्स) सर्वात जुने अवशेष आफ्रिकेत सापडले आहेत, जे सुमारे 300,000 वर्षांपूर्वीचे आहेत.

अधिक माहितीसाठी:

• मानवी उत्क्रांती (इंग्रजी)
• मानवी उत्क्रांती - ब्रिटानिका (इंग्रजी)

चार्ल्स डार्विन या शास्त्रज्ञाने मानवाचा पूर्वज कोण आहे याचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या 'Origin of Species' (ओरिजिन ऑफ स्पीशीज) या पुस्तकात उत्क्रांतीवादाचा सिद्धांत मांडला आहे, ज्यामुळे मानवाच्या उत्पत्तीबद्दल महत्त्वपूर्ण माहिती मिळते.

डार्विनच्या सिद्धांतानुसार, मानव आणि इतर सजीव एकाच पूर्वजांपासून उत्क्रांत झाले आहेत.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील लिंकला भेट देऊ शकता:

• ब्रिटानिका - चार्ल्स डार्विन

चार्ल्स डार्विनने मानवाचा पूर्वज वानर आहे असा सिद्धांत मांडला.

स्पष्टीकरण:

संदर्भ:

मानवी 'ह्या' (hya) नावाचा सध्या कोणताही ज्ञात प्रकार आढळत नाही. 'होमो सेपियन्स' (Homo sapiens) म्हणजेच आधुनिक मानव हा पृथ्वीवर अस्तित्वात असलेला एकमेव मानवी प्रजाती आहे.

भूतकाळात मानवाच्या इतर प्रजाती अस्तित्वात होत्या, पण त्या कालांतराने नष्ट झाल्या. त्या प्रजाती खालीलप्रमाणे:

• होमो निएंडरथलेंसिस (Homo neanderthalensis)
• होमो इरेक्टस (Homo erectus)
• होमो हैडलबर्गेंसिस (Homo heidelbergensis)

त्यामुळे 'ह्या' नावाचा मानवी प्रकार सध्या अस्तित्वात नाही.