संकल्पना निर्मिती (Concept Formation) म्हणजे काय?:

संकल्पना निर्मिती म्हणजे अनुभव, निरीक्षण आणि विचार यांच्या आधारे एखाद्या गोष्टीची कल्पना तयार करणे. ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये आपण जगाला समजून घेण्यासाठी आणि त्याचे वर्गीकरण करण्यासाठी माहिती एकत्र करतो.

संकल्पना निर्मितीची प्रक्रिया:

1. अनुभव (Experience):
   • आपण आपल्या ज्ञानेंद्रियांच्या माध्यमातून जगाचा अनुभव घेतो.
   • हे अनुभव आपल्याला माहिती पुरवतात.
2. निरीक्षण (Observation):
   • आपण आपल्या अनुभवांचे बारकाईने निरीक्षण करतो.
   • वस्तू, घटना आणि संबंधांमधील समानता आणि फरक शोधतो.
3. विचार (Thinking):
   • आपण निरीक्षणांवर विचार करतो.
   • patterns शोधतो.
   • साम्य आणि फरकांच्या आधारावर माहिती गटबद्ध करतो.
4. सामान्यीकरण (Generalization):
   • विशिष्ट अनुभवांवरून सामान्य नियम किंवा कल्पना तयार करतो.
   • एखाद्या गटातील सर्व वस्तूंना लागू होणारे गुणधर्म शोधतो.
5. वर्गीकरण (Classification):
   • साम्य आणि फरकांच्या आधारावर वस्तू आणि कल्पनांचे गट तयार करतो.
   • प्रत्येक गटाला एक नाव देतो, जी संकल्पना बनते.

उदाहरण:

समजा, आपण अनेक पक्षी पाहतो. आपण त्यांचे निरीक्षण करतो आणि लक्षात घेतो की त्यांना पंख आहेत, ते अंडी घालतात आणि चोचीने खातात. या निरीक्षणांवरून आपण 'पक्षी' ही संकल्पना तयार करतो.

संकल्पनांचे प्रकार:

• मूर्त संकल्पना (Concrete Concepts): ज्या संकल्पनांना आपण स्पर्श करू शकतो किंवा पाहू शकतो, जसे की टेबल, खुर्ची.
• अमूर्त संकल्पना (Abstract Concepts): ज्या संकल्पनांना आपण स्पर्श करू शकत नाही, जसे की प्रेम, न्याय.
• संबंधात्मक संकल्पना (Relational Concepts): दोन किंवा अधिक गोष्टींमधील संबंध दर्शवणाऱ्या संकल्पना, जसे की 'पेक्षा मोठे', 'च्या पेक्षा लहान'.

संकल्पना निर्मिती ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. आपले अनुभव आणि ज्ञान वाढत जाते तसतसे आपल्या संकल्पना अधिक समृद्ध आणि अचूक होत जातात.