भाषा आणि समाज

त्रैभाषिक सूत्र हे आपल्या भाषिक मराठी जीवनाचे एक लक्षण होय. हे काहीही असले, तरी एके काळी मराठी समाज हा एक प्रभावशाली राज्यकर्ता समाज होता व त्याची मराठी भाषा ही शासनाची भाषा होती. एक मात्र खरे की, महाराष्ट्राबाहेर जी मराठी संस्थाने होती, त्या संस्थानांत तेथील मराठी राज्यकर्त्यांनी मराठीची सक्ती केली नाही.

समाज आणि भाषा

मराठी पातळीचा सुमारे एक हजार वर्षांचा इतिहास हा काही प्रगतीचा आणि विकासाचा इतिहास नाही. प्रारंभ पर्वात म्हणजे सोळाव्या विरोध संस्कृत विरुद्ध मराठी हा वाद निदान ज्ञानविज्ञानाच्या ठिकाणी चालू होता. काव्यरचना मराठी होत गेल्या हे खरे, महान पंथाने मराठी ही अधिकृत धर्मभाषा म्हणून पुरी केली हेही खरे तथापि संत एकनाथांना संस्कृत वाणी देवे केले. प्राकृत काय चोरांपासुनी? असा खडा प्रश्न समाजाला विचारायला हवा. यादवांचे राज्य गेले व मराठी राजाश्रय संपुष्टात आला. मूक राजवटी सुरू व या परतंत्र कालखंडातही फार्सी-अरबी शब्‍द मराठी हा मूक तान मराठी भाषक सहन करत होते. महाराज महाराजांनी स्वराज केले, राज्यकारभार 'राज्य कोश' हा पारिभाषिक संज्ञा-संकल्पनांचा ग्रंथ निर्माण केला. अस्सल मराठी पंडिती का रचले जाऊ लागले. झू पेशवाई आली. कालखंडात मराठी काव्याचा विस्तार आणि उत्तर पेशवाईच्या या शाहिरांनी मराठी काव्याला खूपसे ऐहिक शृंगारिक वळण प्राप्त करून दिले. निवड बाराव्यापासून मराठी समाजाची भाषिक क्षमता आणि विविध अभिव्यक्ती-कौशल्ये विकासाची निर्मिती मराठी उत्पन्न केली. तीने समाज धर्माची आणि अध्यात्माची व्याख्या व प्रमेयेला शिकविली, पंडित कवीने समाजाला संस्कृत विदग्ध काव्याची कलात्मकता शिकविली, तर विशाल जनसामान्यांचे नाट्यपूर्ण मनोरंजन शाहिरी भाषा शाहिराने शिविल. या प्राधान्याने इहवादी वळणाचा मात्र पुरेसा तर्कसंगत विकास होत नाही हे मराठी गद्य हे देखील अठराव्या समुदायातच जन्माला आले असते. जे गद्य लेखन, ते बखरींच्या स्वरू पात, पौराणिक वळणाचे ! एकोणिसाव्या स्थानिक इंग्लिश राजवट आली व राज्यभाषा इंग्रजी. तेव्हापासून इंग्रजी विरोधी मराठी हा वाद सुरू झाला. हा वाद आजही काही काळ चालू आहे. हिंदी उत्तर खंडात (हिंदी व हिंदी) यांना ऑफिशियल शासनभाषा म्हणून मान्यता म्हणजे एक प्रकारे – मराठी काल कधी उघडपणे तर कधी स्वच्छपणे सुरू करा. ही भाषिक प्रतीक आजही चालू आहे व हिंदीचे मराठीवर आक्रमण होत आहे. अशी अशी जुळवून घेई, अधो असे.

 

या भाषिक इतिहासाचा संदर्भ आहे आणि तो मोठा महत्त्वाचाही आहे. राजकीय पारतंत्र्य हे दीर्घकाळ शांत होते. पारतंत्र्याने संस्कृतीच्या मालकीची अंगांची गलचेपी होत असते व भाषाही अंतर्भूत आहे. मुस्लिम राजवट फार्सी-अरबी, इंग्रजी अमदानीत इंग्लिश व स्वतंत्र हिंदी पोलीस यांना सर्वोच्च स्थान म्हणून भाषा. मात्र भाषावार प्रांते मूळ जी भाषिक राज्य निर्माण, श मराठी भाषाकांचा महाराष्ट्रही आहे. महाराष्ट्राची अधिकृत शासनभाषा मराठी खरी पण प्रत्यक्ष परिस्थिती अशी आहे, सरकार व्यवहारातच, तर इतर सर्व प्रकारच्या भाषा व्यवहारात, इंग्रजी आणि मराठी या तीन भाषेचा मुक्तपणे वापर केला जातो. याचा अर्थ हा सामंजस्यवादी राज्यभाषकांचा राज्यावर राज्य नसतो, तो राजकीय राजकीय वा पारतंत्र्य भाषिक व्यवहारात विसतो नसतो, तो समाजाचा घटक असतो, व्यवहारांशी संवाद साधत असतो. त्रैभाषिक सूत्र हे आपले भाषिक मराठी जीवनाचे एक लक्षण होय. हे सारे, तरी एके काळी मराठी समाज हा एक प्रभावशाली राज्यकर्ता समाज होता व त्याची मराठी भाषा ही राज्याची भाषा होती. एक मात्र खरे की, महाराष्ट्र मराठी जी संस्था होती, ती संस्था मराठी राज्यांनी सक्ती केली. स्थानिक भाषांची मुस्तदाबी केली नाही. तसेत, तर इंदूर, ग्वाल्हेर इतर संस्थानात मराठी भाषकांची संख्या व व्यवहार वाढला. बडोदे संस्थान काहीसे अपवाद म्हणावे, कारण सयाजीराव गायकवाडांनी मराठी भाषा आणि वाड्:यांसाठी खूप प्रयत्न केले. उपक्रमले व मराठी ग्रंथी समृद्ध केली. दक्षिणेत तंजावरला निदान मराठी रचनांना दरबारी आश्रय लाभला. महाराष्ट्र मराठी मराठीने होती, त्या संस्थांत मराठी राज्यांनी मराठीची सक्ती केली नाही. स्थानिक भाषांची मुस्तदाबी केली नाही. तसेत, तर इंदूर, ग्वाल्हेर इतर संस्थानात मराठी भाषकांची संख्या व व्यवहार वाढला. बडोदे संस्थान काहीसे अपवाद म्हणावे, कारण सयाजीराव गायकवाडांनी मराठी भाषा आणि वाड्:यांसाठी खूप प्रयत्न केले. उपक्रमले व मराठी ग्रंथी समृद्ध केली. दक्षिणेत तंजावरला निदान मराठी रचनांना दरबारी आश्रय लाभला. महाराष्ट्र मराठी मराठीने होती, त्या संस्थांत मराठी राज्यांनी मराठीची सक्ती केली नाही. स्थानिक भाषांची मुस्तदाबी केली नाही. तसेत, तर इंदूर, ग्वाल्हेर इतर संस्थानात मराठी भाषकांची संख्या व व्यवहार वाढला. बडोदे संस्थान काहीसे अपवाद म्हणावे, कारण सयाजीराव गायकवाडांनी मराठी भाषा आणि वाड्:यांसाठी खूप प्रयत्न केले. उपक्रमले व मराठी ग्रंथी समृद्ध केली. दक्षिणेत तंजावरला निदान मराठी रचनांना दरबारी आश्रय लाभला.

इंग्रजी राजवटीत घडलेली मराठी क्षणाची अत्यंत क्रितकारक घटना म्हणजे मराठी गद्याचा उदय. पद्याने जोडून पोस्टली मध्ययुगीन मराठी भाषा खरोखरच या गद्याच्या काही अवतार मूलत: बदल आणि तिची प्रगती आणि विकास यांना जोराची चालना.

मराठी आणि समाजाच्या वाढीव विकासाच्या सुमारे दहाव्या दशकात गेल्या हजारांचा सामना जिंकला गेला आहे, त्यापेक्षा जास्त पटीत त्यांचा इतिहास किती वर्षानंतरचा आहे. बॉम्बे मुंबई करावयाला आपण-पस्तीस वर्षे ती, हे आपण जाणतोच. लोकशाही स्वतंत्र समाज आणि त्याची भाषा भाषा अर्थ काय आणि त्या संस्कृतीचे आपले उत्तरदायित्व काय, खरे खरे म्हणजे आपल्याला बोध होत नाही, असे कधी वाटते. नपेक्षा संयुक्त महाराष्ट्रासाठी सर्व आंदोलन करण्याची खरोखरच वेळ आली नसती. याच्या आशेने जेआऊ लेखन मराठीत, मराठी सामर्थ्य, परंपरा व आंदोलनाची साधने सुविचार माहिती. खरे तर आंदोलन या महत्त्वाचीच मराठीची, मराठीची, आपल्या इतिहासाची भुलाची नसलेली ओळख पुन्हा जोडून घेऊ नये असे समाज म्हणता येईल.

आपल्या मराठी भाषिक जाणिवेत एक प्रकारचा अहंभाव आहे आणि अगदी कालपरवापर्यंत इतर भाषांची टिंगल करण्याची वृत्तीही फारच मराठी समाजते. तो तोडके-मोडके मराठी बोलू पाहणारा परभाषिक वेगळा दचकतो आणि मग मराठीचा नादच जातो. ही स्थिती आता उरली नाही हे खरेच, पण ती शंकाच नाही.

संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीच्या संदर्भातील मराठी वाड्मयासह आणखी एक संदर्भ मराठी समाज आणि वाटचालीच्या माहितीसाठी उपलब्ध आहे. तो म्हणजे अखिल भारतीय साहित्य संमेलन अध्यक्षांची भाषणे. १८७४ पासून काही वर्षे आजतागायत चालू आहेत. प्रवासाचा प्रश्न दोनशे-स्व्वा दोनशे वर्षे कसशी वळणे घेत होते, हे लक्षात येईल. मुंबई विद्यापीठात मराठीचा न्यायप्रविष्ट होण्यास १९०१ साल यावे लागले व ते मूर्ती रानड्यांच्या अथक परिश्रमांनी. २५-२६ साल १९ थोर इतिहासाचार्य वि. का . राजवाडे यांनी मराठी ही मुमुर्क्षू अवस्थेत आहे, असे निराशेचे उद्गार काढले होते. पण मराठी मृत्यू हे खरे, विकास होत आहे. पण तो पुरेसा नाही.

 

भाषा आणि समाज यांचा खूप जवळचा संबंध आहे. भाषा हे संप्रेषणाचे (communication) महत्त्वाचे साधन आहे आणि समाज भाषेच्या माध्यमातूनच एकत्र येतो. या दोघांमधील संबंध अनेक दृष्टीने महत्त्वपूर्ण आहे:

• संप्रेषण (Communication):

  भाषा लोकांना एकमेकांशी संवाद साधण्यास मदत करते. आपल्या भावना, विचार आणि कल्पना व्यक्त करण्यासाठी भाषेचा उपयोग होतो.

• संस्कृती (Culture):

  भाषा ही संस्कृतीचा भाग आहे. पिढ्यानपिढ्या चालत आलेल्या चालीरीती, परंपरा आणि ज्ञान भाषा जतन करते.

• ओळख (Identity):

  भाषा लोकांना त्यांची ओळख निर्माण करण्यास मदत करते. भाषेमुळे लोक एका विशिष्ट समूहाशी जोडले जातात.

• सामाजिक संबंध (Social Relations):

  भाषा सामाजिक संबंध सुधारते. लोकांना एकत्र आणून त्यांच्यात बंध निर्माण करते.

• ज्ञान आणि शिक्षण (Knowledge and Education):

  भाषा शिक्षणाचे महत्त्वाचे साधन आहे. पुस्तके, लेख आणि इतर शैक्षणिक साहित्य भाषांमध्ये उपलब्ध असल्याने ज्ञान प्राप्त करणे सोपे होते.

थोडक्यात, भाषा आणि समाज एकमेकांवर अवलंबून असतात. भाषा समाजाला एकत्र ठेवते, तर समाज भाषेला जिवंत ठेवतो.