) पैसा विनिमयाचे माध्यम आणि मूल्यमापनाचे साधन ही प्राथमिक कार्यों करतो. (२) पैसा विलंबित देणी देणे, मूल्यसंचयन करणे आणि मूल्य हस्तांतरण करणे ही दुय्यम कार्ये करतो.

पैशाच्या प्राथमिक कार्याव्यतिरिक्त जी कार्ये आहेत, त्यांना दुय्यम किंवा सहाय्यक कार्ये असे म्हणतात. पैशाच्या दुय्यम कार्यामध्ये पुढील कार्याचा समावेश होतो.

१. मूल्य संग्रहाचे साधन म्हणून कार्य करणे: पैसा हे मूल्यसंग्रहाचे महत्त्वाचे साधन मानले जाते. वस्तू किंवा संपत्तीपेक्षा पैशाच्या स्वरूपात संपत्ती संग्रहित करणे अतिशय उपयुक्त ठरते. पैशामध्ये खरेदीशक्ती क्षमता असल्याने कोणतीही वस्तू अगर सेवा आपणास घेता येते. शिवाय पैशामध्ये रोखता हा गुणधर्म असल्यामुळे धनसंचय किंवा पैसा संग्रही करणे. भविष्यकालीन तरतूद म्हणून नेहमीच हितावह ठरते. म्हणूनच लोक पैसा साठवून ठेवतात.

२. विलंबित देणी देण्याचे महत्त्वाचे साधन : पैसा हे विलंबित देणी भागविण्याचे एक महत्त्वाचे साधन आहे. आधुनिक काळात प्रत्येक अर्थव्यवस्थेत उत्पादन, उपभोग, वाटप इत्यादी क्षेत्रात व्यापारी व उपभोक्ते यांच्यामध्ये रोखीच्या व्यवहाराबरोबरच उधारीचे व्यवहार नेहमीच चालतात. असा उधारीवर घेतलेल्या मालाचे अगर वस्तूंचे पैसे भविष्यकाळात केवळ पैशाच्या साहाय्यानेच परत करता

७येतात. उद्योग, व्यवसाय अगर शेतीत कर्जावू घेतलेले पैसे परत करण्याचे एक साधन म्हणजे पैसा होय. थोडक्यात, आधुनिक बँकांच्या प्रधान कार्याशी निगडीत असे हे कार्य मानता येईल.

३. संपत्ती किंवा मूल्यांचे हस्तांतर करणे: पैशाच्या साहाय्याने आधुनिक काळात संपत्तीचे हस्तांतर शक्य होते. समाजात अनेक व्यक्ती आपले घर, जमीन, वाहन विकून पैसे प्राप्त करतात. इतकेच नव्हे अशा प्रकारे एका ठिकाणच्या मालमत्तेची विक्री करून दुसऱ्या ठिकाणी तशा प्रकारची मालमत्ता खरेदी करणे, केवळ पैशामुळेच शक्य होते. म्हणूनच आधुनिक काळात आर्थिक विकास प्रक्रियेत संपत्ती स्थलांतर व त्यायोगी समाजाचा सर्वांगीण विकास घडून येतो. म्हणून पैशाचे मूल्यांच्या हस्तांतरणाचे कार्यही अत्यंत महत्त्वाचे आहे, असे आपणास म्हणता येईल.

पैशांची प्राथमिक आणि दुय्यम कार्ये खालीलप्रमाणे:

1. विनिमयाचे माध्यम:

   पैसा वस्तू व सेवांच्या खरेदी-विक्रीसाठी माध्यम म्हणून कार्य करतो. यामुळे वस्तूंची देवाणघेवाण करण्याची गरज उरत नाही.

2. मूल्याचे मापदंड:

   पैसा वस्तू आणि सेवांचे मूल्य मोजण्याचे एकक आहे. त्यामुळे वस्तूची किंमत ठरवणे सोपे होते.

1. deferred payments चे प्रमाण :

   पैसा भविष्यातील देयके देण्यासाठी एक साधन आहे. कर्जाची परतफेड किंवा हप्ते भरण्यासाठी याचा उपयोग होतो.

2. मूल्याचा साठा:

   पैसा मूल्य साठवण्याचे साधन आहे. ভবিষ্যতের गरजांसाठी लोक पैसा जमा करून ठेवू शकतात.

3. मूल्याचे हस्तांतरण:

   पैसा एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी किंवा एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे सहजपणे हस्तांतरित करता येतो.

हे पैशाचे प्राथमिक आणि दुय्यम कार्य आहेत, जे अर्थव्यवस्थेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.