चलन
2000 ची नोट (₹2000 Note):
भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (RBI) 2000 रुपयांची नोट 8 नोव्हेंबर 2016 रोजी चलनात आणली. नोटाबंदीच्या निर्णयानंतर, चलनातून रद्द झालेल्या नोटांची भरपाई करण्यासाठी आणि अर्थव्यवस्थेतील मागणी पूर्ण करण्यासाठी हे पाऊल उचलण्यात आले होते.
2000 रुपयांची नोट महात्मा गांधी मालिकेतील एक भाग होती आणि त्यावर भारतीय रिझर्व्ह बँकेचे तत्कालीन गव्हर्नर उर्जित पटेल यांची स्वाक्षरी होती. नोटेच्या मागील बाजूस 'मंगलयान' हे चित्र आहे, जे भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमातील एक महत्त्वाचे यश दर्शवते.
2000 रुपयांची नोट चलनातून काढण्याचा निर्णय:
19 मे 2023 रोजी, भारतीय रिझर्व्ह बँकेने 2000 रुपयांची नोट चलनातून काढण्याची घोषणा केली. हा निर्णय घेण्यात आला कारण या नोटांचा वापर बहुतेक व्यवहारामध्ये फारसा होत नव्हता आणि इतर मूल्यांच्या नोटा पुरेशा प्रमाणात उपलब्ध होत्या.
सद्यस्थिती:
30 सप्टेंबर 2023 पर्यंत 2000 रुपयांच्या नोटा बँकेत जमा करण्याची अंतिम मुदत होती. त्यानंतर, रिझर्व्ह बँकेने या नोटा बदलण्याची प्रक्रिया बंद केली आहे.
अधिक माहितीसाठी, आपण भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या वेबसाइटला भेट देऊ शकता:
प्रमाणित नाणी आणि गौण नाणी यांच्यातील फरक:
- ही नाणी देशाची मुख्य चलन म्हणून वापरली जातात.
- या नाण्यांचे दर्शनी मूल्य (Face Value) आणि intrinsic value (धातूची किंमत) जवळपास सारखेच असते.
- रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) ही नाणी जारी करते.
- उदाहरण: 1 रुपया, 2 रुपये, 5 रुपये, 10 रुपये, 20 रुपये (आणि याहून अधिक)
- गौण नाणी प्रमाणित नाण्यांच्या तुलनेत कमी मूल्याची असतात.
- या नाण्यांचा उपयोग लहान रकमेचे व्यवहार करण्यासाठी होतो.
- गौण नाण्यांचे दर्शनी मूल्य हे त्यांच्या धातूच्या किमतीपेक्षा जास्त असते.
- पूर्वी भारतामध्ये 5 पैसे, 10 पैसे, 20 पैसे, 25 पैसे, 50 पैसे ही गौण नाणी चलनात होती. आता ही नाणी बंद झाली आहेत.
थोडक्यात, प्रमाणित नाणी मुख्य व्यवहारांसाठी वापरली जातात आणि त्यांचे मूल्य जास्त असते, तर गौण नाणी लहान व्यवहारांसाठी वापरली जातात आणि त्यांचे मूल्य कमी असते.
अधिक माहितीसाठी, रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या (RBI) वेबसाइटला भेट द्या: RBI Official Website
पैशाच्या उत्क्रांतीनुसार क्रम खालीलप्रमाणे आहे:
- वस्तू विनिमय (Barter System):
वस्तू विनिमय म्हणजे वस्तूंच्या बदल्यात वस्तू देणे. उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीने तांदूळ देऊन दुसऱ्या व्यक्तीकडून गहू घेणे.
- धातूची नाणी (Metallic Coins):
सोनं, चांदी यांसारख्या धातूंची नाणी वापरली जाऊ लागली.
- कागदी चलन (Paper Currency):
धातूच्या नाण्यांनंतर कागदी चलनाची सुरुवात झाली. हे चलन धातूच्या नाण्यांपेक्षा हलके असल्यामुळे ते वापरण्यास सोपे होते.
- प्लास्टिक मनी (Plastic Money):
क्रेडिट कार्ड (Credit card), डेबिट कार्ड (Debit card) आणि प्रीपेड कार्ड (Prepaid card) यांचा वापर सुरू झाला.
- डिजिटल पेमेंट (Digital Payment):
आजकाल डिजिटल पेमेंट म्हणजेच ऑनलाइन पेमेंट (Online payment) खूप लोकप्रिय आहे. यामध्ये तुम्ही UPI, नेट बँकिंग (Net banking) आणि मोबाईल वॉलेट्स (Mobile wallets) वापरू शकता.
चलनवाढीचे (Inflation) महत्त्व अनेक दृष्टीने असते, त्यापैकी काही महत्त्वाचे मुद्दे खालीलप्रमाणे:
चलनवाढ moderate असल्यास, लोकांना आणि व्यवसायांना खर्च करण्यास प्रोत्साहन मिळते, कारण भविष्यात वस्तू व सेवा अधिक महाग होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे मागणी वाढते आणि आर्थिक विकास होतो.
चलनवाढीमुळे कर्जाची वास्तविक किंमत कमी होते. जेव्हा चलनवाढ होते, तेव्हा लोकांना त्यांचे कर्ज फेडणे सोपे जाते, कारण त्यांची nominal income वाढलेली असते.
चलनवाढीच्या काळात, लोक आणि कंपन्या रिअल इस्टेट आणि स्टॉक यांसारख्या मालमत्तांमध्ये गुंतवणूक करण्यास प्रवृत्त होतात, कारण त्यांना त्यांच्या गुंतवणुकीचे मूल्य वाढण्याची अपेक्षा असते.
चलनवाढीमुळे उत्पादकांना त्यांच्या वस्तू व सेवांची किंमत वाढवता येते, ज्यामुळे त्यांचा नफा वाढतो. यामुळे, ते अधिक उत्पादन करण्यास आणि नवीन गुंतवणूक करण्यास प्रवृत्त होतात.
चलनवाढीमुळे सरकारला कर महसूल (tax revenue) वाढतो, ज्यामुळे सार्वजनिक सेवा आणि पायाभूत सुविधांवर अधिक खर्च करणे शक्य होते.
हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की, चलनवाढ moderate (नियंत्रित) असणे आवश्यक आहे. जास्त चलनवाढ (hyperinflation) अर्थव्यवस्थेसाठी हानिकारक असू शकते, कारण त्यामुळे पैशाचे मूल्य झपाट्याने घटते आणि आर्थिक अस्थिरता निर्माण होते.