दगडी कोळशाचे उपयोग काय?
भारतात कोळसा अज्ञात अशा अगदी प्राचीन काळापासून माहीत आहे. मात्र पाश्चात्य लोक येथे येण्यापूर्वी त्याचे खाणकाम किंवा त्याचा व्यापार यांना सुरुवात झालेली नव्हती. १७७४ साली बीरभूम व पांचेत या जिल्ह्यांत कोळसा प्रथम सापडला. १८२० साली व्यवस्थित अशी अगदी पहिली खाण राणीगंज (प. बंगाल) येथे सुरू झाली. १८३९ साली कोळशाचे उत्पादन ३६ हजार टन झाले. १८५४ साली पूर्व भारतीय रेल्वे स्थापन झाल्यावर कोळशाची मागणी व उत्पादन वाढले. पुढे तागाच्या गिरण्या सुरू झाल्यावर कोळशाला अधिकाधिक मागणी येऊन दरवर्षी उत्पादनातही वाढ होऊ लागली. १९०६ साली सु. ९८ लाख टन उत्पादन झाले. यापैकी ८८ टक्के कोळसा बंगालमधून निघाला. या वेळेपासून आजतागायत कोळशाच्या वापरात व उत्पादनात सतत वाढ होत गेली. हल्ली भारतात दरवर्षी सात कोटी टनांहून अधिक कोळसा काढला जातो
दगडी कोळशाचे विविध उपयोग खालीलप्रमाणे:
-
औष्णिक विद्युत प्रकल्प:
दगडी कोळसा औष्णिक विद्युत प्रकल्पांमध्ये वीज निर्मितीसाठी वापरला जातो. कोळसा जाळला जातो आणि त्यातून निर्माण होणाऱ्या उष्णतेचा उपयोग पाणी उकळवून त्याची वाफ बनवण्यासाठी करतात. या वाफेच्या साहाय्याने टर्बाइन फिरवून वीज तयार होते.
-
सिमेंट उत्पादन:
सिमेंटच्या उत्पादनात, चुनखडी आणि चिकणमाती एकत्र करून उच्च तापमानावर गरम करण्यासाठी दगडी कोळसा इंधन म्हणून वापरला जातो.
-
धातुकर्म उद्योग:
धातुकर्म उद्योगात, विशेषत: लोखंड आणि स्टीलच्या उत्पादनात, दगडी कोळसा एक महत्त्वाचा घटक आहे. कोळशाच्या मदतीने धातू वितळवले जातात आणि शुद्ध केले जातात.
-
रासायनिक उद्योग:
दगडी कोळसा रासायनिक उद्योगात अनेक रसायने बनवण्यासाठी वापरला जातो. उदाहरणार्थ, कोळशापासून अमोनिया, बेंझीन, टोल्युईन आणि झायलीन यांसारखी रसायने तयार केली जातात, जी प्लास्टिक, खते आणि इतर उत्पादनांमध्ये वापरली जातात.
-
घरगुती इंधन:
अनेक वर्षांपूर्वी, दगडी कोळसा घरांमध्ये सर्रासपणे इंधन म्हणून वापरला जात असे. आजही काही ठिकाणी याचा वापर पाणी गरम करण्यासाठी किंवा अन्न शिजवण्यासाठी करतात.
-
वाहतूक:
कोळशाचा उपयोग रेल्वे इंजिनांमध्ये इंधन म्हणून केला जात होता. कोळशाच्या साहाय्याने इंजिन चालवले जायचे, परंतु आता याऐवजी डिझेल आणि विजेवर चालणाऱ्या इंजिनांचा वापर वाढला आहे.