श्वेतक्रांती, उद्योगक्रांती, संगणकक्रांती, जनुकक्रांती अशा असंख्य क्रांतींचा विचारही कधी कुणी भारतीय भूमीवर केला नव्हता, अशा काळी आणखी एक क्रांती भारतात होऊन गेली. ती क्रांती होती, पादत्राणीय क्रांती. अनवाणीपणा सुटल्यानंतर प्रथमत: पायात आल्या, त्या खडावा. त्या असत दगडी, लाकडी, संगमरवरी. त्या खडावांची वहाण नेमकी कधी झाली, याचे उल्लेख तसे सापडत नाहीत; परंतु दामाजीपंतांच्या पदात आणि तुकारामांच्या गाथेत वहाणेचा उल्लेख येतोच. चामड्याची वहाण सर्वप्रथम कधी आली, याचे स्पष्ट उल्लेख नाहीत; परंतु पेशवाईत चढाव-मोजड्या यांच्याबरोबर जोडे होते.
किरकोळ पादत्राणांच्या निर्मिती क्षेत्रात यंत्रतंत्राच्या साहाय्यानं घाऊक उत्पादनं बनवणारं जे तंत्र विसाव्या शतकाच्या तिसऱ्या दशकात भारतात अवतरलं, तिथून खरी सुरू झाली पादत्राणीय क्रांती. तिची सुरुवात झाली, १९३५-३६च्या सुमारास. ‘बाटा’ नावाच्या झेक कंपनीनं हे पाऊल भारतात रोवलं, ते टिकाऊपणा आणि सुबकता यांची सांगड घालत. ‘बाटा’नं भारतात चक्क बाटानगरचीच स्थापना केली. अख्खं गाव त्यासाठी वसवलं आणि किमतीची खासियत, काही औरच ठेवली. ‘बाटा’ची उत्पादनं कधीच पूर्ण रुपयात मिळाली नाहीत. त्यांची किंमत २० रुपयांऐवजी १९ रुपये १५ आणे अशीच राहिली. गेल्या ८० वर्षांत भारतीय तंत्र विकसित झालं, पादत्राणांचे अस्सल भारतीय ब्रँड बाजारात आले, परंतु ‘बाटा’ची क्रेझ कधीच कमी झाली नाही.

बाटा नावाचा हा ब्रँड जन्माला घातला, तो थॉमस बाटा नावाच्या झेक माणसानं. अँटोनिन आणि अ‍ॅना ही त्यांची दोन भावंडं. बात्या हे त्यांचं मूळ आडनाव. या तिन्ही भावंडांच्या नावातील आद्याक्षरांचा वापर करून ‘टी अँड ए बाटा शू कंपनी’ कंपनी स्थापन करण्यात आली. दहा कामगारांनिशी कंपनी जन्माला आली, ती मुळात त्या काळी अपवादादाखलही पाहायला न मिळणारं साप्ताहिक पगाराचं आश्वासन पाळत. परंतु पहिल्याच वर्षी आर्थिक अडचणींचे डोंगर कंपनीपुढे उभे राहिले आणि कंपनीनं चामड्याऐवजी कॅन्व्हासचे बूट बनवण्याचा निर्णय घेतला. लोकांना हा बदल आवडला आणि कॅन्व्हासचे शूज इतके लोकप्रिय होऊ लागले की, पाहता पाहता दहा कामगारांची संख्या पन्नासवर गेली. १९०४मध्ये कंपनीनं आधुनिकीकरण केलं, यंत्रांच्या साहाय्यानं निर्मिती सुरू केली. याचमुळे बाटा शूज कंपनी ही पहिली घाऊक उत्पादक कंपनी बनली.

युरोपमध्ये कंपनीनं चामडं आणि टेक्स्टाइल यांचा बेमालूम मेळ साधत नोकरदार वर्गासाठी बाटोव्हकी नावाचं उत्पादन बनवलं. ते इतकं लोकप्रिय झालं की, बाटाची कर्मचारी संख्या सहाशेवर जाऊन पोहोचली. १९१४ला पहिलं जागतिक महायुद्ध सुरू झालं. ते चार वर्षं चाललं आणि या चार वर्षांत लष्कराची मागणी पुरवता पुरवता बाटाच्या नाकी नऊ आले. कर्मचाऱ्यांची संख्या सहाशेवरून दहा पटींनी वाढवूनही आणि कारखान्यांबाहेर गावागावात राहून काम करणाऱ्यांची संख्या आणखी शेकड्यानं वाढूनही मागणी थांबेना, पुरवठा पुरा पडेना. कंपनीनं माल उपलब्ध करून देण्यासाठी झ्लीन, प्राग, लायबेरेक, व्हिएन्ना, पिलसेन आदी शहरांमध्ये स्वत:ची दुकानं काढली. जागतिक मंदीचा कालखंड सुरू झाला, चलनाचं ७५ टक्क्यांनी अवमूल्यन झालं, अनेक उद्योग बंद पडायला लागले. परंतु बाटांनी जबरदस्त खेळी खेळली. त्यांनी मालाच्या किमती ५० टक्क्यांनी कमी केल्या. कामगारांनीही पगारात झालेली ४० टक्के घट मनापासून स्वीकारली. बाटांनी कर्मचाऱ्यांना अन्नधान्य-कपडे-अन्य जीवनावश्यक वस्तू निम्म्या किमतीत पुरवल्या. बाटांनी आणखी एक चतुराईचं पाऊल टाकलं. उद्योगाच्या इतिहासात आजवर कुणीच केलं नव्हतं असं; कामगारांनाच मालकी प्रक्रियेत सहभागी करून घेतलं.
ग्राहकांनी या ५० टक्के सवलतीला जो प्रतिसाद दिला, तो शब्दांत वर्णन करता येण्यासारखा नव्हता. १९२३-१९२५चा तो काळ. स्पर्धक उद्योग बंद पडत असताना बाटानं कमी किमतीचे शूज बाजारात आणले. बाटानं उत्पादन वाढवलं, कामगारांची संख्या त्या तुलनेत वाढवली. शेकडो एकर जमिनीवर बाटाव्हिले नावाचं गावच वसवलं. काय नव्हतं त्या गावात, पादत्राणांच्या निर्मितीला लागणारा सर्व प्रकारचा कच्चा माल बनवणारे उद्योग तिथे होतेच; परंतु कामगारांच्या गरजा ध्यानात घेऊन तिथे घरं बांधण्यात आली, दुकानं स्थापली, शाळा आणि हॉस्पिटलही निर्माण केलं.

१९१५ पासूनच बाटांनी व्यवसायात विस्तार आणि फेरबदल सुरू केले. तब्बल तीस प्रकारच्या उद्योगांमध्ये बाटांनी बस्तान बसवलं. १९२३मध्ये कंपनी सुरू होऊन २९ वर्षं पूर्ण झाली होती आणि बाटांचा वारसही नऊ वर्षांचा झाला होता. १९२४मध्ये बाटांनी धंद्यातील इतक्या नवनव्या प्रथा अंगीकारण्यास सुरुवात केली जे करण्यास आजही प्रस्थापित उद्योजक चार वेळा विचार करतात. ठरावीक पगार, वैयक्तिक कामानुसार पगार, सामूहिक कामानुसार पगार आणि नफ्यातील सामायिक वाट्यावर आधारित पगार, हे ते चार पैलू. १९२४मध्ये बाटा झेकोस्लोव्हाकियातील चौथे सर्वाधिक श्रीमंत व्यक्ती बनले होते. १९२६ ते १९२८ या चार वर्षांत उत्पादकता ७५ टक्क्यांनी वाढली, तर कर्मचाऱ्यांची संख्या ३५ टक्क्यांनी. १९२७मध्ये कंपनीनं स्वत:चं हॉस्पिटल सुरू केलं.

१९२८ मध्ये कंपनीचा मुख्य कारखाना ३० इमारतींमध्ये मिळून सामावला होता. पाच दिवसांचा कामाचा आठवडा ही पद्धती कंपनीनं तेव्हा सुरू केली. ‘बाटा स्कूल ऑफ वर्क’ सुरू झालं, बाटा म्युझियम स्थापन झालं.

झेकोस्लोव्हाकियानंतर १९३१मध्ये जर्मनी, इंग्लंड, नेदरलँड‌्स, पोलंड आणि अन्य अनेक देशांमध्ये बाटा विस्तारला. १९३२मध्ये वयाच्या ५६व्या वर्षी झ्लीन विमानतळावरच विमान उड्डाण करीत असताना अपघातग्रस्त होऊन, त्यात बाटाचे संस्थापक थॉमस बाटांचा अकाली अंत झाला. जेन अँटोनिन बाटांनी भावाचा वारसा पुढे चालवत, दोनच वर्षांत उत्तर अमेरिकेत ३००, आशियात १०००, युरोपात ४०००हून अधिक विक्री केंद्र सुरू केली. कंपनीचा कामगारांचा आकडाच तेव्हा ६५ हजारांच्या घरात जाऊन पोहोचला होता. बाटाव्हिलेच्या धर्तीवर अद्ययावत बाटा शहरं उभारण्याचा सपाटाच त्यांनी लावला आणि अनेक शहरं देशोदेशी उभी राहिली.

झेकोस्लोव्हाकियाचा ताबा जर्मनांनी घेतल्यानंतर जेन अ‍ॅँटोनिन बाटांना काही काळाचा कारावासही पत्करावा लागला. त्यांनी देश सोडला आणि ते अमेरिकेत गेले, परंतु दुसऱ्या महायुद्धात अमेरिका उतरल्यानंतर बाटा कुटुंब झेकोस्लोव्हाकियात परत आलं. ब्रिटननं आणि अमेरिकेनं त्यांना काळ्या यादीत टाकलं. दुसऱ्या जागतिक युद्धानंतर ज्या झेकोस्लोव्हाकियात ते आले होते, त्या झेक सरकारनंच त्यांच्या फॅक्टऱ्या ताब्यात घेतल्या, मालमत्ता जप्त केली. बाटानं मग आपलं मुख्यालय कॅनडात टोरांटोला हलवलं. पुढच्याच वर्षी ते न्यूयॉर्कमध्ये दाखल झाले. जवळपास २५ वर्षं अमेरिका व कॅनडात काढल्यानंतर १९८९मध्ये झेक सरकारनं त्यांना पुन्हा बोलावून घेतलं.

नव्वदच्या दशकातील आर्थिक उदारीकरणानंतर बाटानं आपल्या रचनेत खूपच बदल केले. २००८मध्ये थॉमस जॉन बाटा(ज्युनियर) यांचं वयाच्या ९३व्या वर्षी निधन झालं. आज तोच बाटा समूह ९० देशांमध्ये, २७ निर्मिती केंद्रांमध्ये, पाच हजारांहून अधिक विक्री केंद्रांमध्ये, ३० हजारांहून अधिक कर्मचाऱ्यांमध्ये विस्तारला आहे आणि दररोज किमान दहा लाख ग्राहकांशी संपर्क राखत त्यानं एक नवा औद्योगिक आदर्श निर्माण केला आहे.

सुधीर जोगळेकर

भारतात आपल्याला आवडतील अशा आणि बजेटमध्ये बसणाऱ्या चपलांच्या ब्रँडमध्ये बाटा कंपनी अग्रेसर असल्याचे म्हणता येईल. चप्पल आणि बुटातील अनेक पर्याय उपलब्ध करुन देणाऱ्या या कंपनीची पादत्राणे वापरणे तुम्हालाही नक्कीच आवडत असेल. पण भारतीय नसणाऱ्या आणि या कंपनीबाबतच्या काही विशेष गोष्टी तुम्हाला माहिती आहेत का? बहुदा नाहीच, तर पाहूया या कंपनीबाबतच्या काही खास गोष्टी
१८९४ मध्ये झेक प्रजासत्ताक देशात बाटा कंपनीने आपल्या वाटचालीला सुरुवात केली. या कंपनीचे संस्थापक थॉमस बाटा यांचा १९३२ मध्ये एका विमान अपघातात मृत्यू झाला. त्यामुळे ४० वर्षे कंपनीची सूत्रे सांभाळल्यानंतर हा व्यवसाय त्यांच्या मुलाने पुढे नेला. विशेष म्हणजे हा मुलगा जेव्हा व्यवसायात उतरला तेव्हा त्याचे वय होते अवघ १८ वर्ष. ‘झी न्यूज’ ने दिलेल्या वृत्तानुसार, १९३५ मध्ये हे ज्युनियर बाटा कंपनीचा विस्तार करण्याच्या दृष्टीने कराचीवरुन कोलकातामध्ये आले. त्यावेळी भारतात चपला जपानहून आयात केल्या जात होत्या आणि भारतात एकही चपलांची कंपनी नव्हती.

१९३९ मध्ये म्हणजे अवघ्या ४ वर्षात बाटा यांनी कोलकातामध्ये शूज तयार करण्यास सुरुवात केली. त्यांचे हे उत्पादन भारतीयांच्या पसंतीस पडले. त्यानंतर त्यांचं उत्पादन इतकं वाढलं की केवळ भारतात त्यांचे दर आठवड्याला सुमारे ३५०० शूजचे जोड विकले जाऊ लागले. यानंतर बाटा यांनी पाटणामध्ये आपली लेदर फॅक्ट्री सुरू केली. हा भाग आता बाटागंज नावानं ओळखला जातो. सध्या बाटांची १८ देशांत २३ उत्पादन युनिटस आहेत. २००४ मध्ये ‘गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्ड’ने बाटाला जगातील सर्वात मोठी शूज मॅनिफॅक्चरर आणि रिटेलर म्हणून घोषितही केले आहे