✈ *जेट लॅग मुळे काय होतं ?* ✈
*******************************

आपली पृथ्वी चोवीस तासात स्वतःभोवती एक गिरकी मारते. त्यामुळे कोणत्याही एका क्षणी पृथ्वीच्या अर्ध्या भागावर सूर्य तळपत असतो, तर बाकीच्या अर्ध्या भागावर तो गायब झालेला असतो. म्हणजेच काही ठिकाणी दिवस असतो तर काही ठिकाणी रात्र. दिवस असलेल्या भागातही सगळीकडे परिस्थिती सारखीच नसते. काही ठिकाणी नुकतंच झुंजुमुंजु झालेलं असतं, तर काही ठिकाणी सूर्य अस्ताला जायच्या तयारीत असतो. तीच बाब रात्रीची. काही ठिकाणी नुकतीच दिवेलागणी झालेली असते, तर दुसऱ्या ठिकाणी पहाटेचा कोंबडा आरवत असतो. या परिस्थितीची दखल घेण्यासाठीच जगाची चोवीस वेगवेगळ्या टाइम झोनमध्ये म्हणजेच कालप्रदेशात विभागणी केलेली आहे. त्यामुळे आपण ज्या भागात राहतो तिथल्या टाइम झोनपेक्षा दुसरीकडे वेगळा टाइम झोन असतो.
पण आता विमानप्रवास सहज आणि तुलनेने स्वस्तही झालेला आहे. वेगवान जेट विमानं आपल्याला एका टाईम झोनमधून अनेक टाइमझोन पार करत दुसरीकडे झपाट्यानं नेऊन पोचवतात. मुंबईहून आपण सकाळी निघतो आणि काही तासांचा प्रवास करून न्यूयॉर्कला पोहोचतो तो तिथेही दिवसच असतो, पण मुंबईत तोवर रात्र झालेली असते. त्यामुळे आपल्या शरीराचा गोंधळ उडतो. कारण शरीरात एक घड्याळ सतत टिकटिक करत असतं.  आजूबाजूच्या टाईम झोनशी ते सुसंगत राहतं. या अंगच्या घड्याळामुळंच आपल्याला रात्र झाली की झोप येते आणि त्या झोपेतून नेमकी दिवस उजाडायच्या वेळेला जाग येते. त्या वेळी भूकही लागते. अनेक शरीरक्रिया या दिवसरात्रीच्या तालावर नाचत असतात. झोप' भूक, अन्नपचन, मलमूत्रविसर्जन' शरीराचं तापमान, रक्तदाब, शरीरातील काही संप्रेरकांचा पाझर अशा अनेक क्रिया दिवस रात्रीच्या ठराविक वेळीच होत असतात.
पण जेव्हा आपण जेट इंजिनच्या वेगानं अनेक टाइम झोन ओलांडून दुसरीकडे पोचतो त्यावेळी तिथलं दिवस रात्रीचं चक्र आणि शरीरातलं नैसर्गिक घड्याळ यांच्यात ताळमेळ राहत नाही. आपल्याला नेहमीच्या रात्रीच्या वेळी झोप येते तेव्हा तिथे दिवस असतो आणि सर्वजण कामाला जात असतात. अशा वेळी आपल्यालाही कामाला जावं लागलं तर आपण सुस्त राहतो. शरीरक्रियांचा ताल बिघडल्याने अंगात त्राण नसल्यासारखी परिस्थिती उद्भवते. या शरीराच्या गोंधळलेल्या अवस्थेला जेटलॅग म्हणतात.
ही अवस्था अर्थात कायमस्वरूपी नसते. दिवस रात्रीच्या नव्या तालाला आपलं शरीर हळूहळू सरावतं. वेगांना दूरदूरवर प्रवास केला तर जेटलॅगचा तितकासा त्रास होत नाही. दूरदूरवर स्थलांतर करणाऱ्या पक्ष्यांना जेटलॅगचा त्रास होत नाही, कारण हे पक्षी पूर्व पश्चिम प्रवास न करता उत्तर दक्षिण प्रवास करतात. त्यामुळे ते निरनिराळे टाईम झोन ओलांडत नाहीत.

*बाळ फोंडके यांच्या 'काय ?' या पुस्तकातून*
विज्ञान दिनविशेष