📙 *खनिजे म्हणजे काय ?* 📙
*****************************

पृथ्वीच्या पोटात काय दडले आहे, त्याचा थोडासाच थांगपत्ता आजवर लागला आहे. हा सुद्धा तसा वरवरचाच आहे. पण ज्यावेळी आपल्याला विविध खनिजांची गरज लागते, त्यावेळी सारे लक्ष पृथ्वीकडेच एकवटले जाते. यातूनच मग विविध खनिजे पैदा केली जातात. काही शुद्ध स्वरुपात मिळतात तर काही मिश्र. काही खनिजांपासून धातूंची निर्मिती होते, तर काहींपासून अन्नपदार्थ, संयुगे किंवा नैसर्गिक रत्ने मिळतात.

जमिनीच्या उत्खननातून कोळसा, जिप्सम सिलिका विविध नैसर्गिक दगड, रत्ने, खडे, हिरे, क्वचित पारा व गंधकाचे साठे शुद्ध स्वरुपात मिळतात. हे पदार्थ सापडण्याच्या ठराविक क्षेत्रातच यांचा पत्ता लागतो. हे साठे अनेकदा पाणी साचुन व त्याची प्रक्रिया तेथील खडकांवर होत गेल्याने झालेली प्रक्रिया म्हणुन तयार होतात यामध्ये तेथील वेगवेगळे क्षार सामिल असतातच. काहीवेळा याउलट जमिनीच्या पोटातून उफाळणारा ज्वालामुखीचा लावारस आपल्याबरोबर अनेक धातुरुपी खनिजे वर आणतो. यातून बनलेल्या खडकांतून मात्र विविध धातूंची खनिजे म्हणजे कच्ची माती (Ore) मिळत जाते. नैसर्गिकरित्या अशा कच्च्या मातीत त्या त्या खनिजाचे प्रमाण खूप मोठे असते.

काही ठिकाणी लोह, कुठे निकेल, तर कुठे तांबे मोठ्या प्रमाणावर आढळते. पण जेव्हा खनिज पदार्थ मोठय़ा प्रमाणावर उत्पादनासाठी गोळा केले जातात तेव्हा शक्यतो एखाद्या धातुचे त्यातील प्रमाण व्यवहार्य मर्यादेच्या आसपास आहे वा नाही हे बघितले जाते. एक टनामागे त्यातुन किती धातू निर्माण होईल, यासाठी काय खर्च होईल व तो त्या धातूच्या विक्रीतून वसूल होईल वा नाही याचा ठोकताळा सर्वप्रथम मांडला जातो. जगात अनेक ठिकाणी ज्ञात असे फार मोठे खनिजसाठे आहेत, पण तेथील उत्पादन व्यवहार्य नाही म्हणुन अजून केले जात नाही. सैबेरियाच्या व अंटार्क्टिकाच्या बर्फाळ प्रदेशात खूप मोठे खनिज साठे आहे पण त्यांचा वापर निदान अाज तरी व्यवहार्य वाटत नाही.

खनिजं मूळ अवस्थेत मोठी वेगळीच वाटतात. मातकट, काळपट, चकाकी असलेली वा नसलेली, ठिसुळ वा कठीण कंगोरे असलेली वा गुळगुळीत अशी ही खनिजे ओळखायला त्यांना कस लागण्याची पद्धत आहे. एका वेगळ्या जातीच्या दगडावर या खनिजांची रेघ ओढली जाते. मूळ दगडाचा कोणताही रंग असला तरी या रेघेत मात्र मूळ धातूचा रंग उजळुन येतो यालाच कस बघणे म्हणतात. या पद्धतीने काठिण्याचाही थोडा फार अंदाज येतो. सर्वात मऊ खनिजे म्हणजे  टाल्क, तर सर्वात कठिण हिरा. या दोन टोकांमधील एकूण दहा टप्प्यात सर्व अन्य खनिजे विभागण्याची पद्धत आहे.

नैसर्गिकरीत्या खनिजांनी समृद्ध असा प्रदेश असणे ही एक मोठी देणगीच म्हणायला हवी. भारतात बिहार, गोवा, राजस्थान, मध्यप्रदेश या राज्यात अशी समृद्धी आहे.

*'सृष्टिविज्ञान गाथा' या पुस्तकातुन*

minerals विषयी माहिती खालील प्रमाणे: