कटक मंडळ हे सैनिकी वास्तव्य असलेल्या प्रदेशाचा स्थानिक कारभार पाहण्यासाठी असतात. कॅन्टॉन्मेंट म्हणजेच कटक याचा अर्थ सैनिक तुकड्यांचे तात्पुरते मुक्कामस्थान होय. सैनिकांनासोयीसुविधा पुरवणाऱ्या क्षेत्रात वास्तव्य करणाऱ्या इतर नागरी लोकांचा समावेशही यात केला जातो. भारत, पाकिस्तान आणि बांग्लादेशातही कटक मंडळ हा स्थानिक स्वशासनाचा एक भाग मानण्यात आलेला आहे. कटक मंडळाला छावणी मंडळ असेही म्हटले जाते.

ब्रिटिशांनी इ.स. १९२४ साली संमत केलेल्या कॅन्टॉन्मेंट अधिनियमानुसारच कटक मंडळांचा कारभार चालतो. ही मंडळे सैनिकी प्रशासनाचा भाग म्हणूनच कार्यरत असतात व ती स्वायत्त असतात. भारतातील कटक मंडळांचे नियमन भारत सरकारच्यासंरक्षण खात्याकडून केले जाते. कटक मंडळांना स्वत:ची मालमत्ता प्राप्त करता येते, सांभाळता येते व तिची विल्हेवाटही लावता येते.

स्वातंत्र्यपूर्व काळात या मंडळांमध्ये ब्रिटिश सदस्यांचेच पूर्ण वर्चस्व होते. स्वातंत्र्यानंतर या मंडळांचा आढावा घेण्यासाठी भारत सरकारने इ.स. १९५३ साली एस.के. पाटील यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समिती नेमली होती. या समितीच्या शिफारशींवरुन सध्या छावणी मंडळामध्ये सैनिकी व नागरी सदस्यांचे समसमान प्रमाण करण्यात आले आहे.

महाराष्ट्रात देहू, खडकी, पुणे कॅम्प, भिंगार (अहमदनगर), देवळाली (नाशिक), औरंगाबाद आणि कामठी (नागपूर) अशा सात ठिकाणी व अठवे कटक मंडल हे सतारा येठे हाहे मंडळे आहेत. लोकसंख्येच्या आधारे कटक मंडळाचे तीन प्रकार पाडले जातात. १० हजार पेक्षा जास्त नागरी लोकसंख्या असणारी प्रथम श्रेणी कटक मंडळे (30 सदस्य), किमान २५०० आणि कमाल १० हजार नागरी लोकसंख्या असणारी द्वितिय श्रेणी कटक मंडळे (19 सदस्य), व २५०० पेक्षा कमी नागरी लोकसंख्या असणार्या क्षेत्रासाठी तृतीय श्रेणी कटक मंडळे (13 सदस्य) असतात

स्रोत:- विकिपीडिया