उन्हाळा सुरू झाला म्हणजे पर्यटकांना वेध लागतात ते हिलस्टेशन म्हणजेच थंड हवेच्या ठिकाणांचे. भारतामध्ये पर्यटन क्षेत्राला चालना देण्यात थंड हवेच्या ठिकाणांचा मोठा वाटा आहे. उत्तर भारत हा अशा पर्यटन स्थळांसाठी प्रसिद्ध आहे.  उत्तरांचल, हिमाचल प्रदेशसारख्या राज्यांमध्ये अनेक प्रसिद्ध हिलस्टेशन्स असून उन्हाळय़ाच्या सुट्टीचे नियोजन करताना बहुतेक पर्यटक येथील थंड हवेच्या ठिकाणांना नेहमीच पसंती देतात. महाराष्ट्रातील महाबळेश्वर, माथेरान, खंडाळा तर तामिळनाडूतील उटीसारखी थंड हवेची ठिकाणे दक्षिण भारतात प्रसिद्ध आहेत.

भारतात थंड हवेची ठिकाणे वसवली ती राजा-महाराजा व इंग्रज अधिकाऱयांनी. उत्तर भारतात नोव्हेंबर-डिसेंबर महिन्यात जशी कडाक्याची थंडी असते तशीच एप्रिल-मेमध्ये जीवघेणा उकाडा असतो. स्वातंत्र्यपूर्व काळात ज्यावेळी वातानुकूलित यंत्रणा उपलब्ध नव्हती, त्यावेळी उन्हाळय़ातील असहय़ उकाडय़ापासून सुटका करून घेण्यासाठी बरेच इंग्रज अधिकारी शिमला, नैनिताल, मसुरीसारख्या थंड हवेच्या ठिकाणी वास्तव्य करीत. राजा महाराजाही अशा स्थळांकडे वळत. हा भाग डोंगराळ असल्याने त्यावेळी रस्ते व इतर साधनसुविधा उपलब्ध करण्यासाठी पहिले पाऊल इंग्रज प्रशासनाकडूनच टाकण्यात आले. आज उत्तर भारतातील अनेक हिलस्टेशनवर जाण्यासाठी रस्ते व हेलिकॉप्टरसारख्या सुविधा उपलब्ध असल्याने वर्षाकाठी मोठय़ाप्रमाणात पर्यटक या स्थळांना भेट देत असतात.

दक्षिण भारताचा विचार केल्यास महाराष्ट्रातील महाबळेश्वर, माथेरान, खंडाळा, लोणावळासारखी थंड हवेची ठिकाणे देशभर प्रसिद्ध आहेत. महाराष्ट्र राज्याच्या पर्यटन व्यवसायात या ठिकाणांचे महत्त्वाचे योगदान आहे. महाबळेश्वर हे तसे जुने ऐतिहासिक स्थळ. इतिहासात डोकावून पाहिल्यास शिवाजी महाराजांची सुवर्णतुला महाबळेश्वरमध्ये झाल्याचे संदर्भ सापडतात. महाबळेश्वरच्या शेजारी असलेले पाचगणीही थंड हवेचे ठिकाण म्हणून पर्यटनीय प्रवाहात आले आहे. स्वातंत्र्यपूर्व काळात महात्मा गांधी व इतर राष्ट्रीय नेत्यांचा सहभाग असलेली अधिवेशने महाबळेश्वर व पाचगणीत भरली आहेत. खंडाळा व लोणावळा ही घाटमाथ्यावरील ठिकाणे मुंबई-पुणे महामार्गाला लागून असल्याने मुंबई-पुण्यातील नोकरदार लोकांच्या वीकएंडच्या सुट्टय़ा येथेच घालविल्या जातात. चित्रपटांच्या चित्रिकरणासाठीही खंडाळा-लोणावळा प्रसिद्ध आहे. माथेरान हे महाराष्ट्रातील अन्य एक महत्त्वाचे थंड हवेचे ठिकाण असून तेथील टॉय ट्रेन हे आकर्षण आहे. बरीच कुटुंबे पर्यटनासाठी माथेरानला जात असतात, मात्र चांगली हॉटेल्स व साधनसुविधांसाठी माथेरान या निसर्गरम्य स्थळाकडे नेहमीच दुर्लक्ष झाले आहे. कोकणातील आंबोली व चोर्ला घाटातील काही जंगल रिसॉर्ट्सही थंड हवेची ठिकाणे म्हणून हल्ली नावारूपास आली आहेत. महाराष्ट्रातील ऐतिहासिक गिरीदुर्ग ही उत्तमपैकी थंड हवेची ठिकाणे म्हणावे लागेल मात्र तेथील साधनसुविधांअभावी ते पर्यटनाच्या प्रवाहात येऊ शकलेले नाहीत.

दक्षिण भारतातील हिलस्टेशन पर्यटनामध्ये तामिळनाडूचे उटी हे थंड हवेचे ठिकाण प्रसिद्ध आहे. गोव्यासह कर्नाटक, केरळ, तामिळनाडू राज्यातील हजारो पर्यटक उन्हाळय़ाच्या सुट्टीत उटीला पसंती देतात. बोटॅनिकल गार्डन व नौकाविहार हे तेथील खास आकर्षण आहे. कर्नाटक, केरळ व तामिळनाडूच्या सीमा भागात उटी असून म्हैसूरकडून उटीला जाताना वाटेत लागणाऱया दाट जंगलात मुक्तपणे विहार करणारे हत्ती व इतर प्राण्यांचे दर्शनही घडते. डोंगर रांगांमधील हिरवेगार चहाचे मळे हेही उटीचे खास वैशिष्ट आहे.

उत्तर भारतातील राजस्थानमधींल माऊंट अबू हे आणखी एक प्रेक्षणीय हिलस्टेशन आहे. कर्णप्रयाग व हरिद्वार या हिंदू धार्मिक स्थळांसाठी प्रसिद्ध असलेले उत्तराखंड हे नवीन राज्य येथील थंड हवेच्या ठिकाणांसाठीही ओळखले जाते. मसुरी, नैनितालसारखी ठिकाणे उत्तराखंडमध्ये प्रसिद्ध आहेत. उन्हाळय़ामध्ये थंड वातावरणाचा अनुभव घेण्यासाठी जसे पर्यटक याठिकाणी जातात त्याचप्रमाणे हिमवृष्टी अनुभवण्यासाठी अनेक पर्यटक त्या विशिष्ट हंगामात उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश व जम्मूला आवर्जून भेट देतात. सफरचंदाचे राज्य म्हणून ओळखल्या जाणाऱया हिमाचल प्रदेशमध्ये कुलु मनाली, धरमशाला, डलहौसी, उना ही प्रसिद्ध हिलस्टेशन्स आहेत. तेथील जलप्रपात, डोंगर दऱया व व्हील रोपसारख्या गोष्टी पर्यटकांना भुलवितात. हिलस्टेशनबाबत सांगायची विशेष गोष्ट म्हणजे भारतातील देशी पर्यटकांनाच या स्थळांचे विशेष आकर्षण आहे. नेहमीच थंड प्रदेशात राहणाऱया इंग्लडमधील विदेशी पर्यटक फारसे त्याकडे फिरकत नाहीत. विदेशी पर्यटक उत्तर भारतात जातात ते येथील ऐतिहासिक व धार्मिक स्थळांच्या आकर्षणाने.

सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे पर्यटकांना उन्हाळय़ातच थंड हवेच्या ठिकाणाचे वेध लागत असले तरी महाराष्ट्रातील हिलस्टेशन्स ही पावसाळय़ात निसर्ग पर्यटकांसाठी वेगळी पर्वणी असते. अनेक निसर्गप्रेमी पर्यटक वर्षा ऋतुमध्ये बहरून येणाऱया डोंगरदऱया व त्यातून कोसळणारे हंगामी धबधबे पाहण्यासाठी लोणावळा-खंडाळासारख्या भागांना भेट देतात. पक्षीमित्र व निसर्ग छायाचित्रकारांसाठी हा काळ हिलस्टेशनकडे येण्यास खुणावत असतो. पूर्वी क्षय व इतर आजारांची बाधा झालेल्या रुग्णांना अशा कर्नाटकातील घटप्रभेसारख्या ठिकाणी काही काळ वास्तव्य करण्याचा सल्ला दिला जायचा. त्यामुळे हवापालट म्हणून बरेच लोक अशा स्थळांकडे वळायचे.

उत्तर भारतातील काही राज्यांमधील हिलस्टेशन्स ही पर्यटनाच्या माध्यमातून राज्याच्या महसुलाचा प्रमुख स्रोत बनली आहेत. पूर्वी उत्तर प्रदेशचा भाग असलेल्या उत्तराखंड या नवीन राज्याचा आर्थिक स्रोत हा येथील पर्यटनच आहे. हल्लीच तेथे निवडणूक झाली. तेथील निवडणूक प्रचारात पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी उत्तराखंडमधील जनतेला याठिकाणी मोठय़ा प्रमाणात पर्यटनीय साधनसुविधा उभारून पर्यटनाच्या माध्यमातून रोजगार निर्मितीचे आश्वासन दिले. यावरून तेथील हिलस्टेशन पर्यटनाचे महत्त्व कळून येते. हिलस्टेशन पर्यटनाला ऋतु हंगामाच्या मर्यादा असल्या तरी देशाच्या पर्यटन क्षेत्रात त्यांचे योगदान तेवढेच मोठे आहे.