ब्रिटिश साम्राज्य
ब्रिटीश सत्तेचा उदय:
इंग्रजांनी भारतात आपली सत्ता अनेक टप्प्यांमध्ये स्थापित केली. त्याची सुरुवात व्यापारी कंपनी म्हणून झाली आणि हळूहळू त्यांनी राजकीय नियंत्रण मिळवले.
सुरुवात:
- इंग्लंडच्या राणी एलिझाबेथ (Elizabeth) यांनी इस्ट इंडिया कंपनीला (East India Company) पूर्वेकडील देशांशी व्यापार करण्याचा परवाना दिला. ब्रिटानिका - ईस्ट इंडिया कंपनी
- सुरुवातीला कंपनीचा उद्देश केवळ व्यापार करणे हा होता, परंतु भारतातील राजकीय अस्थिरतेचा फायदा घेऊन त्यांनी हळूहळू सत्ता मिळवण्यास सुरुवात केली.
प्लासीची लढाई (Battle of Plassey):
- 1757 मध्ये प्लासीची लढाई झाली. या लढाईत ईस्ट इंडिया कंपनीने बंगालच्या नवाबाचा (Siraj-ud-daulah) पराभव केला. ब्रिटानिका - प्लासीची लढाई
- या लढाईमुळे कंपनीला बंगालमध्ये राजकीय प्रभाव वाढवण्याची संधी मिळाली.
बक्सरची लढाई (Battle of Buxar):
- 1764 मध्ये बक्सरची लढाई झाली. या लढाईत कंपनीने एकत्रित भारतीय सैन्याचा पराभव केला. ब्रिटानिका - बक्सरची लढाई
- या लढाईमुळे कंपनीला उत्तर भारतात वर्चस्व प्रस्थापित करता आले.
साम्राज्य विस्तार:
- लॉर्ड वेल्esley (Lord Wellesley) यांसारख्या गव्हर्नर जनरलने तैनाती फौजेच्या (Subsidiary Alliance) साहाय्याने अनेक भारतीय राज्ये कंपनीच्या नियंत्रणाखाली आणली. ब्रिटानिका - तैनाती फौज
- लॉर्ड डलहौसीने (Lord Dalhousie) दत्तक वारसा नामंजूर करून अनेक রাজ্যे खालसा केली. ब्रिटानिका - लॉर्ड डलहौसी
1857 चा उठाव:
- 1857 च्या उठावानंतर, ब्रिटिश सरकारने ईस्ट इंडिया कंपनीकडून भारताचा कारभार स्वतःच्या हाती घेतला. ब्रिटानिका - 1857 चा उठाव
- या घटनेनंतर, भारत थेट ब्रिटिश राजवटीखाली आला.
अशा प्रकारे, ईस्ट इंडिया कंपनीच्या माध्यमातून ब्रिटिशांनी भारतात सत्ता स्थापन केली आणि हळूहळू आपला प्रभाव वाढवला.
ब्रिटिश साम्राज्य विस्तार अनेक टप्प्यांमध्ये झाला. त्याची माहिती खालीलप्रमाणे आहे:
सुरुवात:
- इ.स. १६०० मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना झाली. सुरुवातीला कंपनीचा उद्देश व्यापार करणे हा होता.
- कंपनीने भारतातील स्थानिक राज्यकर्त्यांमध्ये फूट पाडून आपले पाय रोवण्यास सुरुवात केली.
साम्राज्यवादाचा उदय:
- १८ व्या शतकात, प्लासीची लढाई (१७५७) आणि बक्सरची लढाई (१७६४) जिंकून कंपनीने बंगालवर नियंत्रण मिळवले.
- लॉर्ड क्लाईव्ह, वॉरन हेस्टिंग्ज यांसारख्या गव्हर्नरांनी कंपनीचा प्रभाव वाढवला.
विस्तार:
- युद्धे आणि नीती: ब्रिटीशांनी मराठा साम्राज्य, म्हैसूर साम्राज्य आणि शीख साम्राज्याविरुद्ध युद्धे करून ती जिंकली आणि आपले साम्राज्य वाढवले.
- तैनाती फौजेची नीती: लॉर्ड वेल्स्लीने तैनाती फौजेची नीती अवलंबून अनेक राज्यांना कंपनीच्या नियंत्रणाखाली आणले.
- दत्तक वारसा नामंजूर: लॉर्ड डलहौसीने दत्तक वारसा नामंजूर करून अनेक राज्ये खालसा केली, ज्यात झाशी, नागपूर आणि संबळपूर यांचा समावेश होता.
परिणाम:
- ब्रिटिश साम्राज्यामुळे भारताचे सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय जीवन बदलले.
- नवीन शिक्षण पद्धती, रेल्वे आणि इतर आधुनिक तंत्रज्ञान भारतात आले.
- परंतु, भारतीय अर्थव्यवस्था कमकुवत झाली आणि पारंपरिक उद्योगधंदे मोडकळीस आले.
- राजकीय अस्थिरता: 18 व्या शतकात, सिंध प्रांत कमजोर झाला होता. दिल्लीतील मुगल शासकांचे नियंत्रण कमी झाले होते. त्यामुळे स्थानिक सरदारांमध्ये सतत संघर्ष होत होते.
- इंग्रजांची नजर: इंग्रजांना सिंध प्रांताचे भौगोलिक महत्त्व लक्षात आले. या प्रांताचा वापर करून अफगाणिस्तान आणि मध्य आशियासोबत व्यापार करणे सोपे होते.
- तह आणि करार: इंग्रजांनी सिंधच्या सरदारांशी व्यापारी तह केले. हळूहळू राजकीय हस्तक्षेप वाढवला. 1839 मध्ये, त्यांनी सिंधवर सैन्य पाठवून आपली सत्ता मजबूत केली.
- annexation (सिंधी): 1843 मध्ये इंग्रजांनी सिंध प्रांत जिंकून घेतला आणि तो ब्रिटीश भारतात सामील केला.
इंग्रजांनी दिल्लीवर उत्तर-पश्चिम दिशेने कब्जा केला.
1803 मध्ये, मराठा साम्राज्यावर विजय मिळवल्यानंतर इंग्रजांनी दिल्लीवर कब्जा केला.
त्यांनी दिल्लीच्या उत्तरेकडील आणि पश्चिमेकडील प्रदेशांवर नियंत्रण मिळवले आणि हळूहळू शहरावर आपली सत्ता स्थापित केली.
- सामरिक महत्त्व (Strategic Importance): सिंध प्रांत हा ब्रिटिशांसाठी महत्त्वाचा होता, कारण तो पश्चिमेकडील प्रदेशांमध्ये प्रवेश करण्यासाठी एक महत्त्वाचा मार्ग होता. या प्रांतावर नियंत्रण मिळवल्याने ब्रिटीश साम्राज्य अधिक सुरक्षित राहिले.
- व्यापारिक महत्त्व (Trade Importance): सिंध प्रांत हा व्यापारी दृष्ट्या देखील महत्त्वाचा होता. या भागातून Indus नदीमुळे व्यापार करणे सोपे होते. त्यामुळे ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीला या भागावर ताबा मिळवून आपला व्यापार वाढवायचा होता.
- राजकीय अस्थिरता (Political Instability): सिंधमध्ये त्यावेळी राजकीय अस्थिरता होती. अमीर घराण्यांचे राज्य होते, पण त्यांच्यात सतत संघर्ष चालू असायचा. ब्रिटिशांनी या संधीचा फायदा घेतला आणि हळूहळू हस्तक्षेप करत सत्ता हस्तगत केली.
- अफगाणिस्तानवरील प्रभाव (Influence on Afghanistan): ब्रिटिशांना अफगाणिस्तानवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी सिंध प्रांत महत्त्वाचा वाटत होता. रशियाचा प्रभाव वाढत होता, त्यामुळे ब्रिटिशांना आपली स्थिती मजबूत करायची होती.
संदर्भ:
मला तुमच्या प्रश्नाची नक्की तारीख सांगता येत नाही. उपलब्ध माहितीनुसार, ब्रिटिशांनी भारतामधून प्रचंड संपत्ती लुटली, ह्यामध्ये 3 कोटी 70 लक्ष पौंड (तत्कालीन किंमत) संपत्तीचाही समावेश होता.