समुदायाच्या संघटनेचे स्वरूप हे मुख्यतः विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी, सामान्य गरजा पूर्ण करण्यासाठी किंवा समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी एखाद्या भौगोलिक किंवा समान हितसंबंध असलेल्या समुदायातील लोकांचे एकत्र येणे आणि सामूहिक प्रयत्न करणे असे असते.

समुदाय संघटनेची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

• सामुदायिक उद्दिष्टे: संघटनेचा मूळ आधार म्हणजे समुदायाच्या गरजा आणि आकांक्षांवर आधारित समान ध्येये आणि उद्दिष्टे ठरवणे.
• लोकसहभाग: निर्णय प्रक्रिया, नियोजन आणि अंमलबजावणीमध्ये समुदायातील जास्तीत जास्त सदस्यांचा सक्रिय सहभाग असतो. यामुळे लोकांमध्ये मालकीची भावना (ownership) निर्माण होते.
• नेतृत्व विकास: स्थानिक पातळीवर सक्षम नेते ओळखणे, त्यांना प्रशिक्षण देणे आणि त्यांच्या माध्यमातून संघटनेचे कार्य पुढे नेणे हे महत्त्वाचे असते.
• संसाधनांची जुळवाजुळव: समुदायामध्ये उपलब्ध असलेली मानवी संसाधने (उदा. स्वयंसेवक, कौशल्ये), भौतिक संसाधने आणि आर्थिक संसाधने एकत्र आणून त्यांचा योग्य वापर करणे.
• क्षमता निर्माण (Capacity Building): समुदायाच्या सदस्यांना त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी आणि त्यांच्या जीवनात सुधारणा घडवण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये, ज्ञान आणि साधने प्रदान करणे.
• सामूहिक कृती: वैयक्तिक प्रयत्नांऐवजी एकत्र येऊन कृती कार्यक्रम राबवणे, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर बदल घडवणे शक्य होते.
• समानता आणि न्याय: समाजातील सर्व घटकांना समान संधी मिळाव्यात आणि त्यांच्या गरजा पूर्ण केल्या जाव्यात याची खात्री करणे. वंचित घटकांना मुख्य प्रवाहात आणण्याचा प्रयत्न करणे.
• स्वयं-निर्भरता: बाहेरच्या मदतीवर पूर्णपणे अवलंबून न राहता, समुदायाला स्वतःच्या समस्या सोडवण्यासाठी सक्षम बनवणे आणि दीर्घकाळ टिकणारे उपाय शोधण्यास मदत करणे.
• सामाजिक बदल घडवणे: समुदायाच्या हितासाठी धोरणात्मक बदल घडवण्यासाठी वकिली करणे आणि सामाजिक न्यायासाठी लढा देणे.
• नेटवर्किंग आणि सहकार्य: इतर संघटना, सरकारी संस्था आणि स्वयंसेवी संस्थांसोबत संबंध प्रस्थापित करणे आणि सहकार्य करणे.

थोडक्यात, समुदाय संघटना म्हणजे लोकांना एकत्र आणून त्यांना सक्षम करणे, जेणेकरून ते स्वतःच्या समस्या सोडवण्यासाठी आणि त्यांच्या समुदायाचा विकास करण्यासाठी एकत्रितपणे काम करू शकतील.

‘पण लक्षात कोण घेतो!’ ही ह.ना. आपटे (हरि नारायण आपटे) यांनी लिहिलेली एक प्रसिद्ध मराठी कादंबरी आहे. या कादंबरीचे स्वरूप खालीलप्रमाणे आहे:

1. सामाजिक आणि कौटुंबिक चित्रण:

   ही कादंबरी एका विशिष्ट कालखंडातील समाजाचे आणि कुटुंबांचे चित्रण करते. त्यावेळची सामाजिक परिस्थिती, चालीरीती, रूढी, आणि लोकांचे विचार कसे होते, हे यात दिसते.

2. नायिकाप्रधान:

   या कादंबरीची नायिका यमुना (किंवा 'यमू') आहे. तिच्या जीवनातील घटना, तिचे दुःख, तिची सहनशीलता आणि तिची विचारसरणी यांवर आधारित ही कथा आहे. त्यामुळे ही कादंबरी नायिकाप्रधान आहे.

3. वास्तववादी:

   या कादंबरीत घटना आणि पात्रांचे वर्णन अतिशय नैसर्गिक आणि वास्तविक वाटते. त्यामुळे वाचकाला ते काल्पनिक न वाटता आपल्या आसपासचेच वाटते.

4. भाषाशैली:

   आपटे यांनी वापरलेली भाषाशैली सोपी आहे, जी वाचकाला आकर्षित करते. त्यांनी जुन्या मराठी शब्दांचा आणि वाक्यरचनांचा वापर केला आहे, जो त्या काळाला साजेसा आहे.

5. संदेश:

   या कादंबरीतून लेखकाने समाजाला एक महत्त्वाचा संदेश देण्याचा प्रयत्न केला आहे. स्त्रियांच्या जीवनातील अडचणी, त्यांचे दुःख आणि समाजातील त्यांचे स्थान यावर प्रकाश टाकला आहे.

‘पण लक्षात कोण घेतो!’ ही त्या काळातील समाजाचा आरसा आहे, जी वाचकांना विचार करायला लावते.

पंडिती साहित्याची वैशिष्ट्ये

पंडिती साहित्य हे मध्ययुगीन मराठी साहित्यातील एक महत्त्वाचा भाग आहे. हे साहित्य काही विशिष्ट विद्वानांनी निर्माण केले. त्यामुळे त्याला 'पंडिती साहित्य' असे नाव मिळाले. ह्या साहित्याची काही वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

• संस्कृत भाषेचा प्रभाव:
  पंडिती साहित्यावर संस्कृत भाषेचा खूप मोठा प्रभाव होता. कठीण शब्द, संस्कृत श्लोक आणि रचनांचा वापर भरपूर प्रमाणात केला गेला.
• पुराणांवर आधारलेले:
  या साहित्यात रामायण, महाभारत, भागवत यांसारख्या पुराणांतील कथा व पात्रांचे वर्णन असे.
• अलंकारिक भाषा:
  पंडिती साहित्यात भाषेला सौंदर्य देण्यासाठी विविध अलंकारांचा वापर केला जाई. उपमा, उत्प्रेक्षा, रूपक, आणि अन्य अलंकारांनी रचना अधिक आकर्षक बनविल्या जात.
• तात्त्विक विचार:
  या साहित्यात धर्म, दर्शन, आणि नीती यांसारख्या विषयांवर विचार व्यक्त केले गेले. अध्यात्मिक ज्ञान देण्याचा प्रयत्न केला गेला.
• शिस्तबद्ध रचना:
  पंडिती साहित्य हे विशिष्ट नियमांनुसार आणि शिस्तीत लिहिले जाई. छंद, वृत्त, आणि अलंकारांचे नियम पाळले जात.
• उदाहरण:
  उदाहरणार्थ: 'ज्ञानेश्वरी' हे पंडिती साहित्याचे उत्तम उदाहरण आहे, ज्यात भगवतगीतेचे मराठीमध्ये रूपांतरण केले आहे आणि त्यात संस्कृत भाषेचा आणि तत्त्वज्ञानाचा प्रभाव दिसतो.

पंडिती साहित्य हे त्यावेळच्या समाजाला ज्ञान देण्यासाठी आणि धार्मिक विचार पोहोचवण्यासाठी महत्त्वाचे होते.

समाजशास्त्र हे सामाजिक विज्ञान आहे. ‘विज्ञान’ मध्ये ज्यापद्धतीने शास्त्रीय पद्धतीद्वारे प्रयोग व निरीक्षण करून मिळवलेले ज्ञान असते. तसेच समाजशास्त्रात शास्त्रीय कसोट्याचा पद्धतशीर वापर करून ज्ञान मिळवले जाते. समाजशास्त्रातील ज्ञान हे वस्तुनिष्ठ, अनुभवजन्य, तार्किक, मूल्य-तटस्थ आणि पारदर्शक असते. त्यात विज्ञानाची इतर वैशिष्ट्ये देखील आहेत जसे की पडताळणी क्षमता, विश्वासार्हता, अचूकता, अंदाज आणि सामान्यीकरणाची शक्ती देखील आहे. तसेच समाजशास्त्र विज्ञानाच्या सर्व गरजा पूर्ण करते. म्हणून समाजशास्त्र हे सामाजिक विज्ञान आहे.

अँथनी गिडन्स (2000) यांच्या मते, “विज्ञान म्हणजे एखाद्या विशिष्ट विषयाबद्दलचे ज्ञान विकसित करण्यासाठी प्रायोगिक तपासणीच्या पद्धतशीर पद्धतींचा वापर करून डेटाचे विश्लेषण, सैद्धांतिक विचार आणि तर्कांचे तार्किक मूल्यमापन होय’ या व्याख्येनुसार, समाजशास्त्र हे सुद्धा एक वैज्ञानिक प्रयत्न आहे.”

रॉबर्ट बियरस्टेड (द सोशल ऑर्डर, 1957) त्यांच्या या पुस्तकात त्यांनी विज्ञान म्हणून समाजशास्त्राच्या खालील वैशिष्ट्यांवर चर्चा केली आहे:

१. समाजशास्त्र हे सामाजिक        नैसर्गिक शास्त्र नाही.

    शास्त्र आहे.

२. सामान्यीकरण                        विशेषीकरण नाही. 

३. समाजशास्त्र हे एक अमूर्त        ठोस नाही.

     शास्त्र आहे.

४. तथ्यसंगत                             मानक /आदर्श नाही.

५. शुद्ध                                     उपयोजित नाही.

६. सामान्य                                विशेष नाही.

इतर हि काही समाजशास्त्राचे स्वरूप आपणास सांगता येतील जसे यात समाजाबदलचे संघटीत ज्ञान असते. अभ्यासासाठी शास्त्रीय पद्धतींचा वापर केला जातो निरीक्षणक्षम असा अभ्यासविषय आहे. नैतिक तटस्थता असते.

सामान्यतः नैसर्गिक आणि सामाजिक विज्ञानांमध्ये विभागले जाते. नैसर्गिक विज्ञानमध्ये नैसर्गिक घटनांचा अभ्यास केला जातो. (सजीव आणि निर्जीव दोन्ही). उदा. खगोलशास्त्र, जीवशास्त्र, रसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र आणि भूविज्ञान ही सर्व नैसर्गिक विज्ञाने आहेत.

सामाजिक विज्ञान म्हणजे मानवी समाजाच्या विविध पैलूंचा अभ्यास होय. सामाजिक शास्त्रांमध्ये समाजशास्त्र, मानववंशशास्त्र, अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र इत्यादींचा समावेश होतो. समाजशास्त्र हे मानवी वर्तन, समाजातील मानव, मानवाचे सामाजिक जीवन आणि समाजाची रचना आणि समग्र समाज यांचा व्यापकपणे अभ्यास करते. म्हणून समाजशास्त्र एक सामाजिक विज्ञान आहे.

समाजशास्त्र हे सामान्यीकरणाचे विज्ञान आहे. हे समाजशास्त्राचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे जे त्याला इतिहासापासून वेगळे करते, इतिहास हे विशिष्टीकरण (आयडिओग्राफिक) असते. उदाहरणार्थ, समाजशास्त्राला एखाद्या विशिष्ट युद्धात (उदा. महाभारताचे युद्ध) रस नाही तर वारंवार घडणाऱ्या सामाजिक घटना म्हणून युद्ध किंवा क्रांतीच्या अभ्यासात रस आहे. समाजशास्त्र हे मानवी वर्तन आणि सहवास किंवा संबंध यातील सामान्य नियम किंवा तत्त्वे शोधते. त्याला सामान्य वैधतेचे सामान्यीकरण तयार करण्यात त्याला स्वारस्य आहे.

समाजशास्त्र हे एक अमूर्त आहे, असे नाही. उदा. समाजशास्त्राला विशिष्ट कुटुंबाची माहिती घेण्यास त्याला रस नाही, तर कुटुंब एक सामाजिक संस्था म्हणून अभ्यासण्यास त्यास स्वारस्य आहे. कुटुंब हि सामाजिक संस्था सर्व समाजांमध्ये अस्तित्वात आहे जसे कि आधुनिक किंवा पूर्वशिक्षित आदिम व पशुपालक समाज आणि शेती कारणारा समाज,

समाजशास्त्र हे काय?, केव्हा?, कसे? किंवा का? आणि कोठे? या मनुष्य आणि समाजाशी संबंधित प्रश्नांशी आहे. आणि समजा कसा असावा अथवा समाजात काय असले पाहिजे. (Not what ought to be? ) असे विचार करीत नाही. थोडक्यात काय आहे हे जाणून घेते काय असावे यावर मत देत नाही. हे आदर्श असण्यास ऐवजी स्पष्ट निर्णय देते. ते नीतिशास्त्र किंवा नैतिक आणि राजकीय तत्त्वज्ञानापासून वेगळे करते. हे हि आपल्याला समाजशास्त्राचे हे वैशिष्ट्य सांगता येईल.

समाजशास्त्र हे ज्ञान संपादन करण्यात गुंतलेले आहे. आणि मात्र त्यास ज्ञानाच्या उपायोजनात किंवा वापरात रस नाही. म्हणून समाजशास्त्रावर कधी कधी टीका केली जाते. सैद्धांतिक ज्ञान मिळविण्यात समाजशास्त्राला रस आहे, मात्र त्यांच्या वापरण्यात बाबत नाही. त्यामुळे ते इतर शास्त्रांनापेक्षा वेगळे आहे. ते रसायनशास्त्र आणि फार्मसी, भौतिकशास्त्र आणि अभियांत्रिकी किंवा जीवशास्त्र आणि वैद्यकशास्त्र या सारखा नाही आहे.

समाजशास्त्र हे दोन्ही स्वरूपाचे म्हणजेच अनुभववादी आणि तार्किक स्वरूपाचे आहे. अस्तित्वात असणाऱ्या आणि अनुभवास आणि निरीक्षणास येणाऱ्या मूर्त आणि अमूर्त अश्या गोष्टींची समाजशास्त्रज्ञ तथ्ये गोळा करून त्यांची मांडणी करतात.

समाजशास्त्राचे स्वरूप संश्लेषणात्मक आणि सामान्यीकरण आहे. हे अर्थशास्त्र किंवा राज्यशास्त्रासारखे विशेष शास्त्र नाही. समाजशास्त्राचा फोकस हा एखाद्या घटकावरील अभ्यास कारीतानाचा विशेष असू शकतो, जसे की इतर प्रत्येक विज्ञानाचा केंद्रबिंदू आहे, परंतु त्याचे अभ्यासाचे क्षेत्र सामान्य आहे.सामान्य नियम शोधण्याकडे लक्ष्य केंद्रित करतो. जे सर्वाना लागू होईल असे आहे.

पंडित वाङ्मय: स्वरूप