समीक्षाशास्त्र

संहितालक्ष्यी समीक्षा आणि नवसमीक्षेचे स्वरूप

संहितालक्ष्यी समीक्षा (Text-oriented Criticism):

संहितालक्ष्यी समीक्षा म्हणजे साहित्याच्या अभ्यास करण्याची एक पद्धत आहे. यात, समीक्षक साहित्यावर लक्ष केंद्रित करतात आणि त्यातील भाषा, रचना, आणि अर्थावर जोर देतात.

• या समीक्षेत, लेखकाच्या जीवनाकडे किंवा सामाजिक संदर्भाकडे लक्ष न देता, फक्त साहित्यकृतीचा अभ्यास केला जातो.
• समीक्षकObject object साहित्यातील शब्दांचे अर्थ, वाक्यरचना, आणि अलंकार यांवर विशेष लक्ष देतात.

नवसमीक्षा (New Criticism):

नवसमीक्षा ही संहितालक्ष्यी समीक्षेचा एक प्रकार आहे. ही विसाव्या शतकात खूप महत्त्वाची मानली गेली.

नवसमीक्षेची काही मुख्य वैशिष्ट्ये:

1. साहित्य autonomous (स्वतंत्र): नवसमीक्षेनुसार, साहित्य स्वतःच एक संपूर्ण आणि स्वतंत्र गोष्ट आहे. त्याचा अर्थ समजून घेण्यासाठी बाहेरील माहितीची गरज नसते.
2. संहितेवर लक्ष: नवसमीक्षक फक्त साहित्याच्या Text वर लक्ष केंद्रित करतात. लेखकाचा हेतू, त्याची पार्श्वभूमी किंवा इतिहास या गोष्टी महत्त्वाच्या मानल्या जात नाहीत.
3. अर्थाचे विश्लेषण: नवसमीक्षक साहित्यातील शब्दांचे अर्थ, त्यातील विरोध (paradox), संदिग्धता (ambiguity), आणि प्रतिमा (imagery) यांचा अभ्यास करून अर्थ लावतात.
4. जवळून वाचन (Close Reading): नवसमीक्षेत, साहित्याला बारकाईने वाचून त्याचे विश्लेषण केले जाते.

नवसमीक्षेचे महत्त्व:

नवसमीक्षेमुळे साहित्याकडे अधिक गंभीरपणे आणि शास्त्रीय पद्धतीने पाहण्याची दृष्टी मिळाली.

उदाहरणे:

• टी. एस. एलियट आणि आय. ए. रिचर्ड्स हे नवसमीक्षेचे महत्त्वाचे अभ्यासक मानले जातात.

टीप:

• नवसमीक्षेवर काहीवेळा टीकाही झाली आहे, कारण ती साहित्यकृतीला तिच्या सामाजिक आणि ऐतिहासिक संदर्भांपासून तोडते.

संदर्भ:

• मराठी विकिपीडिया: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE
• बुकगंगा : https://www.bookganga.com/R/ShowBook.aspx?BookId=5304647257525779780

उपयोजित समीक्षेचे स्वरूप खालीलप्रमाणे:

• व्यावहारिक उपयोग: उपयोजित समीक्षा सिद्धांतावर आधारित नसून व्यावहारिक असते. याचा उपयोग प्रत्यक्ष समस्या सोडवण्यासाठी किंवा ध्येय साध्य करण्यासाठी होतो.
• विशिष्ट क्षेत्रावर लक्ष केंद्रित: ही समीक्षा विशिष्ट क्षेत्रावर किंवा विषयावर लक्ष केंद्रित करते. त्यामुळे त्या क्षेत्रातील समस्या आणि गरजा समजून घेणे सोपे होते.
• उपाय शोधणे: उपयोजित समीक्षेचा उद्देश केवळ विश्लेषण करणे नसून, त्या समस्येवर उपाय शोधणे आणि ते उपाय कसे लागू करता येतील हे पाहणे आहे.
• multidisciplinary दृष्टिकोन: ही समीक्षा अनेक क्षेत्रांतील ज्ञानाचा उपयोग करते, त्यामुळे समस्येचे विविध पैलू समजून घेता येतात.
• परिणाम-आधारित: उपयोजित समीक्षेचा भर परिणामांवर असतो. केलेल्या उपायांमुळे किती फरक पडला आणि काय साध्य झाले, हे महत्त्वाचे असते.
• उदाहरण: शिक्षण, आरोग्य, व्यवस्थापन, आणि तंत्रज्ञान अशा विविध क्षेत्रांमध्ये उपयोजित समीक्षा वापरली जाते.

थोडक्यात, उपयोजित समीक्षा ही एक व्यावहारिक आणि परिणाम-आधारित दृष्टी आहे, जी विशिष्ट क्षेत्रातील समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी वापरली जाते.

रूपवादी समीक्षेची ठळक वैशिष्ट्ये:

मी तुम्हाला पंडिती साहित्याचे स्वरूप आणि मर्यादा उदाहरणांच्या साहाय्याने स्पष्ट करण्यात मदत करू शकेन.

पंडित वाङ्मय: स्वरूप

• अर्थ: पंडिती साहित्य म्हणजे विद्वानांनी निर्माण केलेले साहित्य. हे साहित्य सामान्यतः संस्कृत आणि प्राकृत भाषांच्या अभ्यासावर आधारलेले असते.
• स्वरूप:
  • शास्त्रशुद्धता: पंडिती साहित्य हे व्याकरण, छंद, अलंकार यांसारख्या शास्त्रीय नियमांनुसार तयार केलेले असते.
  • उदाहरण: मोरोपंतांच्या कवितांमध्ये विविध वृत्तांचा आणि अलंकारांचा वापर आढळतो.
  • क्लिष्टता: हे साहित्य अनेकदा क्लिष्ट आणि दुर्बोध असते, कारण ते शास्त्रीय ज्ञानावर आधारित असते.
  • उदाहरण: वामन पंडितांच्या 'यथार्थदीपिका' या ग्रंथात metaphysical विचार आहेत, जे समजायला कठीण आहेत.
  • भाषा: पंडिती साहित्याची भाषा संस्कृत आणि प्राकृत शब्दांनी युक्त असते.
  • उदाहरण: रघुनाथ पंडितांच्या 'नलदमयंती स्वयंवर' या काव्यात संस्कृत शब्दांचा वापर मोठ्या प्रमाणात आढळतो.
  • विषय: या साहित्यात धर्म, तत्त्वज्ञान, नीतिशास्त्र, ज्योतिष, आयुर्वेद यांसारख्या विषयांवर लेखन केलेले असते.
  • उदाहरण: ज्ञानेश्वरांचे 'ज्ञानेश्वरी' हे तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे.

पंडित वाङ्मय: मर्यादा

• सर्वसामान्यांसाठी आकलन कमी: पंडिती साहित्य हे शास्त्रीय ज्ञानावर आधारित असल्याने ते सर्वसामान्यांसाठी समजायला कठीण असते.
  • उदाहरण: मोरोपंतांच्या 'केकावली'तीलSubtle अर्थ सामान्य माणसाला चटकन कळत नाही.
• कृत्रिमता: अनेकदा पंडिती साहित्यात कृत्रिमता आढळते, कारण ते नियमांनुसार बनवलेले असते.
  • उदाहरण: काही ठिकाणी केवळ शब्दचमत्कार दाखवण्यावर भर दिला जातो, ज्यामुळे भावनेचा अभाव जाणवतो.
• विषयांची पुनरावृत्ती: पंडिती साहित्यात अनेकदा विषयांची पुनरावृत्ती होते, ज्यामुळे नवीनता कमी होते.
  • उदाहरण: अनेक कवींनी रामकथा आणि कृष्णकथांवर आधारित काव्ये लिहिली आहेत, ज्यामुळे त्या कथांची पुनरावृत्ती होते.
• लोकप्रियतेचा अभाव: क्लिष्ट भाषा आणि विषयामुळे पंडिती साहित्य सर्वसामान्यांमध्ये फार लोकप्रिय झाले नाही.
  • उदाहरण: त्या काळात Lavani आणि इतर लोककला अधिक लोकप्रिय होत्या.

उदाहरणे

• मोरोपंत: मोरोपंतांच्या कवितांमध्ये शास्त्रीय नियम आणि भाषेचा क्लिष्टपणा आढळतो, त्यामुळे त्यांचे साहित्य सर्वसामान्यांसाठी काहीवेळा आकलन करण्यास कठीण जाते.
• वामन पंडित: वामन पंडितांच्या 'यथार्थदीपिका' या ग्रंथात metaphysical विचार आहेत, जे समजायला कठीण आहेत.
• ज्ञानेश्वर: ज्ञानेश्वरांचे 'ज्ञानेश्वरी' हे तत्त्वज्ञानावर आधारित असले तरी, त्यांची भाषा आणि विचारसरणी लोकांना आकर्षित करते.

पंडिती साहित्य हे त्या काळातील विद्वानांच्या ज्ञानाचे आणि कौशल्याचे प्रतीक आहे. जरी त्यात काही मर्यादा असल्या तरी, त्याचे महत्त्व आजही टिकून आहे.

 उपयोजित समीक्षेचे स्वरूप

विशिष्ट वाङ्मयीन मूल्ये व विशिष्ट जीवनमूल्ये यांच्या कळत-नकळत स्वीकारलेल्या चौकटीतून साहित्यकृतीची तर्कसंगतपणे केलेली आकलने किंवा मूल्यामापन हा उपयोजित समीक्षेचा मुख्य प्रकार आहे. लेखक, त्याची साहित्यकृती आणि वाचक या तीन घटकांचा स्थल-काल-परस्थितीचा जो अवकाश बेहून असतो. त्यातील वाङ्मयीन व्यक्तिमत्त्व, वर्गीय जाणिवा याची नोंद घेतली जाते. साहित्यकृतीचा विचार बाह्यतांत्रिक रचना, आशयाचा सामाजिक-नैतिक, तौलनिक व मूल्यमापनात्मक विवेकाचे दर्शन, सांस्कृतिक ध्येये, उद्दिष्टे यांचा संदर्भ येतो. तसेच आस्वादक, वाचक व त्याचा आस्वाद प्रत्यय यांच्या पकडीतून बाहेर पडून समग्र बाबक व त्याचा भावनिक, बौद्धिक प्रक्रियांनी व्यक्त होणारा वाचनप्रत्यय याकडे उपयोजित समीक्षा अधिक कल देते. त्यामुळे वाङ्मयीन, सांस्कृतिक परंपरा व परिस्थिती यासंबंधीचे समीक्षीय भान या उपयोजित समीक्षेतून दिसून येते.

उपयोजित समीक्षेमध्ये संशोधन, आकलन, आस्वाद व मूल्यमापन या गोष्टींना महत्त्व असते. या

व्यापक चौकटीतून विशिष्ट साहित्यिक, त्यांची साहित्यकृती किंवा विशिष्ट साहित्यप्रकारांचा अभ्यास होत असतो किंवा एकाच साहित्यकृतीसंबंधी अनेक समीक्षक आपापल्या परीने आपली मांडणी करत असतात. उदा. अवकाळी पावसाच्या निमित्ताने (संपा. सतीश कामत) या संपादनामध्ये आनंद विंगकर यांनी लिहिलेल्या 'अवकाळी पावसादरम्यानची गोष्ट' या कादंबरीची अनेकांगानी समीक्षा करण्यात आलेली दिसते. तसेच एकाच साहित्यकाच्या विविध लेखनाचीदेखील समीक्षा केली जाते. उदा. 'बाहुपेडी विंदा' (संपा. विजया राज्याध्यक्ष) या संपादनातून विंदा करंदीकर यांच्या समग्र साहित्याचे आणि त्यांनी लिहिलेल्या समीक्षेची समीक्षा करण्यात आलेली आहे. त्याचबरोबर दोन वेगवेगळ्या साहित्यकांच्या साहित्याची तुलनादेखील या समीक्षेत केली जाते. याशिवाय पुस्तकपरीक्षण हा उपयोजित समीक्षेचा एक मोठा भाग आहे. वेगवेगळ्या मासिकातून, नियतकालिकातून विशेषांकातून पुस्तकपरीक्षणे लिहिली जातात. शिवाय काही वर्तमानपत्रातूनदेखील अशी परीक्षणे पहायला मिळतात.

पंडिती वाङ्मयाचे स्वरूप आणि मर्यादा खालीलप्रमाणे आहेत:

संहितालक्ष्यी समीक्षा म्हणजे साहित्याच्या अभ्यास आणि समीक्षेची एक पद्धत आहे. यात साहित्यकृतीतील भाषेचा, रचनेचा आणि शैलीचा बारकाईने अभ्यास केला जातो.

या समीक्षेची काही वैशिष्ट्ये:

उदाहरण: एखाद्या कवितेतील शब्दांची निवड, त्यांची मांडणी आणि त्यातून निर्माण होणारा अर्थ यांचा विचार करणे.

ही समीक्षा पद्धती साहित्यकृतीला अधिकSystematically समजून घेण्यास मदत करते.

Accuracy: 90