भारतीय_राजकारण

भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना डिसेंबर १८८५ मध्ये मुंबईत झाली .

त्याच्या सुरुवातीच्या नेत्यांमध्ये दादाभाई नौरोजी, फिरोजशाह मेहता, बद्रुद्दीन तैयबजी, डब्ल्यू.सी. बॅनर्जी, सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, रोमेशचंद्र दत्त, एस. सुब्रमण्य अय्यर यांचा समावेश होता. सुरुवातीला त्याचे बरेच नेते मुंबई आणि कलकत्त्याचे होते.

एक निवृत्त ब्रिटिश अधिकारी ए.ओ. विविध प्रदेशांतील भारतीयांना एकत्र आणण्यातही ह्यूमची भूमिका होती.

भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना हा राष्ट्रनिर्मितीच्या प्रक्रियेला चालना देण्याचा प्रयत्न होता.

देशातील सर्व प्रदेशांपर्यंत पोहोचण्यासाठी वेगवेगळ्या प्रदेशात काँग्रेसची अधिवेशने घेण्याचे ठरले.

ज्या भागातून काँग्रेसचे अधिवेशन होत होते, त्याच भागातून अधिवेशनाचे अध्यक्ष निवडले जात होते.

भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस (१८८५) च्या स्थापनेपूर्वी भारतातील काही महत्त्वाच्या संस्थांची माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

• बंगाल ब्रिटिश इंडिया सोसायटी (१८43):

या संस्थेची स्थापना विल्यम ॲडम यांनी केली.

या संस्थेचा उद्देश भारतीयांच्या कल्याणासाठी प्रयत्न करणे हा होता.

• ब्रिटिश इंडियन असोसिएशन (१८५१):

या संस्थेची स्थापना देबेंद्रनाथ टागोर आणि राधाकांत देब यांनी केली.

या संस्थेचा उद्देश सरकारला भारतीयांच्या समस्या व अडचणी समजावून सांगणे आणि त्यांच्यासाठी उपाययोजना करण्याची विनंती करणे हा होता.

• बॉम्बे असोसिएशन (१८५२):

या संस्थेची स्थापना जगन्नाथ शंकरशेठ यांनी केली.

या संस्थेचा उद्देश लोकांच्या समस्या सरकारपर्यंत पोहोचवणे आणि त्यांच्या निवारणासाठी प्रयत्न करणे हा होता.

• मद्रास नेटिव्ह असोसिएशन (१८५२):

या संस्थेची स्थापना गाझुलू लक्ष्मीनारसू चेट्टी यांनी केली.

या संस्थेचा उद्देश स्थानिक लोकांच्या हिताचे रक्षण करणे हा होता.

• ईस्ट इंडिया असोसिएशन (१८६६):

या संस्थेची स्थापना दादाभाई नौरोजी यांनी लंडनमध्ये केली.

या संस्थेचा उद्देश भारतीयांच्या समस्या ब्रिटिश जनतेपर्यंत पोहोचवणे आणि भारतासाठी राजकीय सुधारणांची मागणी करणे हा होता.

• पूना सार्वजनिक सभा (१८७०):

या संस्थेची स्थापना महादेव गोविंद रानडे आणि गणेश वासुदेव जोशी यांनी केली.

या संस्थेचा उद्देश सरकार आणि जनता यांच्यात समन्वय साधणे आणि लोकांच्या समस्या सरकारपर्यंत पोहोचवणे हा होता.

• इंडियन असोसिएशन (१८७६):

या संस्थेची स्थापना सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी आणि आनंदमोहन बोस यांनी केली.

या संस्थेचा उद्देश भारतातील सुशिक्षित वर्गाला एकत्र आणून त्यांच्यात राजकीय विचार प्रसारित करणे हा होता.

• मद्रास महाजन सभा (१८८४):

या संस्थेची स्थापना पी. रंगा नायडू आणि व्ही. सुब్రహ్మణ्यम अय्यर यांनी केली.

या संस्थेचा उद्देश लोकांमध्ये राजकीय जागृती निर्माण करणे आणि त्यांच्या हक्कांचे संरक्षण करणे हा होता.

या संस्थांनी भारतीयांना एकत्र आणून त्यांच्यात राजकीय विचार प्रसारित करण्याचे महत्त्वाचे कार्य केले.

भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस 1885 मध्ये स्थापन होण्यापूर्वी, भारतात अनेक राष्ट्रवादी संस्था उदयास आल्या होत्या, ज्यांनी राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक सुधारणांसाठी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यापैकी काही प्रमुख संस्था खालीलप्रमाणे आहेत:

• बंगाल ब्रिटिश इंडिया सोसायटी (Bengal British India Society):

  स्थापना: 1843

  उद्देश: भारतीयांच्या हितांचे रक्षण करणे आणि सरकारला सहकार्य करणे.

• ब्रिटिश इंडिया असोसिएशन (British India Association):

  स्थापना: 1851

  उद्देश: सरकारला याचिका पाठवून प्रशासकीय सुधारणा करणे.

• बॉम्बे असोसिएशन (Bombay Association):

  स्थापना: 1852

  उद्देश: लोकांच्या तक्रारी सरकारपर्यंत पोहोचवणे.

• मद्रास नेटिव्ह असोसिएशन (Madras Native Association):

  स्थापना: 1852

  उद्देश: स्थानिक लोकांच्या समस्या सरकारला सांगणे.

• ईस्ट इंडिया असोसिएशन (East India Association):

  स्थापना: 1866, लंडनमध्ये दादाभाई नौरोजी यांनी स्थापना केली.

  उद्देश: भारतीयांच्या समस्या ब्रिटिशांपर्यंत पोहोचवणे आणि भारतावरील अन्यायकारक धोरणांवर आवाज उठवणे.

  अधिक माहितीसाठी:

  ईस्ट इंडिया असोसिएशन (इंग्रजी)
• इंडियन असोसिएशन (Indian Association):

  स्थापना: 1876, सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी आणि आनंद मोहन बोस यांनी स्थापना केली.

  उद्देश: भारतीयांमध्ये राजकीय एकता वाढवणे आणि राजकीय सुधारणांसाठी प्रयत्न करणे.

  अधिक माहितीसाठी:

  इंडियन असोसिएशन (इंग्रजी)
• पुना सार्वजनिक सभा (Poona Sarvajanik Sabha):

  स्थापना: 1870, महादेव गोविंद रानडे आणि गणेश वासुदेव जोशी यांनी स्थापना केली.

  उद्देश: सरकार आणि लोकांमध्ये समन्वय साधणे आणि लोकांच्या समस्या सरकारपर्यंत पोहोचवणे.

  अधिक माहितीसाठी:

  पुना सार्वजनिक सभा (इंग्रजी)

या संस्थांनी भारतीयांमध्ये राष्ट्रवादाची भावना जागृत केली आणि लोकांना राजकीय हक्कांसाठी लढण्यास प्रवृत्त केले. या कार्यांमुळेच भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या स्थापनेसाठी एक मजबूत पाया तयार झाला.

भारतात मतदानाचा मर्यादित अधिकार 'भारतीय परिषद कायदा १८९२' (Indian Councils Act 1892) अंतर्गत प्रथमच देण्यात आला.

या कायद्याने केंद्रीय आणि प्रांतीय विधानपरिषदेत काही प्रमाणात निर्वाचित सदस्यांना स्थान देण्यात आले. परंतु हे सदस्य थेट निवडणुकीद्वारे निवडले जात नव्हते, तर काही विशिष्ट संस्था आणि गटांमार्फत त्यांची निवड केली जाई. त्यामुळे मतदानाचा अधिकार अप्रत्यक्ष स्वरूपाचा आणि मर्यादित होता.

या कायद्याने निवडणुकीच्या प्रक्रियेला सुरुवात झाली, परंतु तो अधिकार सर्वांसाठी खुला नव्हता.