पूर

पुराचा फटका खेड्यागावांना बसण्याची अनेक कारणे आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत: अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता: * आपत्ती व्यवस्थापन विभाग, महाराष्ट्र शासन (https://www.dmdd.maharashtra.gov.in/)

❓ _*धरणे का फुटतात?*_


रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिपळूण तालुक्यामधील तिवरे धरण फुटल्याची दुर्घटना घडली आहे. या पार्श्वभूमीवर धरण फुटण्याची कारणे, त्याची लक्षणे आणि उपाययोजना याबाबत.

🔸 _*धरणांचे प्रकार*_
राज्यात मातीचे आणि सिमेंट काँक्रिट अशी दोन प्रकारची धरणे आहेत.
* तिवरे हे मातीचे धरण होते.
* जायकवाडी धरण हे आशिया खंडातील सर्वांत मोठे मातीचे धरण आहे
* राज्यात १४१ मोठी धरणे आहेत.
* २५८ मध्यम प्रकल्प आणि २८६८ लघु प्रकल्प आहेत.

🔸 _*धरणांच्या जागा*_
* कोणत्याही ठिकाणी धरण बांधण्यापूर्वी धरणाची जागा कशी आहे, हे तपासले जाते.
* धरणाचा पाया मजबूत असावा लागतो. त्यासाठी संबंधित परिसरात भूकंप झाला आहे का किंवा होण्याची शक्यता आहे का, याची माहिती घेतली जाते.
* धरणाच्या ठिकाणी असलेल्या खडकाची क्षमता तपासली जाते. अभेद्य खडक हे धरणासाठी चांगले समजले जातात.
* धरणासाठी जागा निवडण्यापूर्वी धरण परिसरातील पर्जन्यमानाचा अभ्यास केला जातो.
* धरणामुळे किती गावे विस्थापित होतील, याचीही विचार केला जातो.

🔸 _*धरण फुटण्याची कारणे*_
* धरणामध्ये असलेले खेकडे; तसेच उंदिर आणि घुशी यांच्यामुळे पाइपिंग तयार होते
* पाइपिंग म्हणजे घुशी, उंदिर, खेकडे हे बिळे पडतात. ती बिळे एकमेकांशी जोडल्यानंतर पोकळी निर्माण होते. त्यामध्ये पाणी गेल्यावर धरण फुटण्याचा धोका संभवतो
* झाडाची मुळे ही धरणात खोलवर गेलेली असतात. झाड तोडण्यात आले तरी, मुळे ही खोलवर रुतल्यामुळे धरणाच्या मजबुतीला धोका निर्माण होतो. मुळे खोलवर रुतल्यानंतर कुजून त्यातून पाइपिंग तयार होते. त्यामुळे कालांतराने धरण कमकुवत होऊ शकते
* धरणाच्या मूळ आकारात बदल होऊ लागल्यास धरण धोकादायक बनू शकते. मातीचे धरण असल्यास मातीचा थर ढासळू लागतो. त्याकडे वेळीच लक्ष न दिल्यास धरण फुटण्याचा धोका असतो
* धरण बांधताना काही ठिकाणी माती आणि सिमेंट या दोन्हींचा वापर केलेला असतो. माती आणि सिमेंट काँक्रिटचे बांधकाम एकत्र झालेल्या ठिकाणी कालांतराने भेगा पडण्याची शक्यता असते. त्यातून धरणाला धोका होतो
* धरणाचा पाणीसाठा क्षमतेपेक्षा जास्त झाल्यास किंवा धरणाच्या भिंतीवरून पाणी गेल्यास धरण कमकुवत होत असते.

🔸 _*धरण फुटीची लक्षणे*_
* धरण फुटण्याचा धोका असल्यास धरणाच्या भिंतींतून गळती होऊ लागते.
* धरणांमध्ये काही प्रमाणात गळती ही होत असते. प्रत्येक सेकंदाला अडीचशे लिटरपर्यंत गळती होत असल्यास ती गळती धोकादायक समजली जात नाही.
* या प्रमाणापेक्षा जास्त गळती झाल्यास धरण धोकादायक बनते.
* धरणाच्या आजूबाजूला असलेल्या विहिरींची पाण्याची पातळी कमी होत नसल्यास संबंधित धरणातून गळती होत असल्याचा अंदाज बांधला जातो.
* धरणाच्या परिसरातील विहिरींमध्ये गढूळ पाणी आढळल्यास ते धरण धोकादायक बनल्याचे सूचक असते.

🔸 _*दुरुस्ती आणि व्यवस्थापन महत्त्वाचे*_
* कोणतेही धरण बांधल्यानंतर त्याची नियमित दुरुस्ती आणि व्यवस्थापन करणे महत्त्वाचे असते
* पावसाळा सुरू होण्यापूर्वी आणि पावसाळा संपल्यानंतर प्रत्येक धरणाची संपूर्ण तपासणी करून त्याचा अहवाल नाशिक येथील महाराष्ट्र अभियांत्रिकी संशोधक संस्थेकडे द्यावा लागतो
* प्रत्येक धरणांवर अभियंत्यांची नेमणूक केलेली असते. त्यांच्याकडून धरणाची सुरक्षितता तपासली जाते. धरण कमकुवत किंवा फुटण्याची लक्षणे आढळल्यास संबंधित अभियंत्यांकडून त्याबाबतची माहिती दिली जाते.
*वेळीच माहिती दिल्यास जलसंपदा विभागाकडून ताबडतोब उपाययोजना केल्या जातात. मात्र, दुर्लक्ष झाल्यास धरण फुटीचा धोका संभवतो.

पाणी प्रभावित क्षेत्र म्हणजे जेथे खूप पाणी आहे अशी जागा किंवा पाण्याचा प्रभाव आहे अशी किंवा पाण्याचा प्रभाव पडलेली जागा.

अतिवृष्टीमुळे नदी- नाल्यांतील पाणी वाढून आसपासच्या परिसरात पसरण्याची परस्थिती म्हणजे थोडक्यात महापूर होय.

महापूर येण्याची कारणे

@@@@नैसर्गिक कारणे@@@@

१. नदया- नाल्यांच्या परिसरात झालेल्या अतिवृष्टीमुळे पूर परस्थिती निर्माण होते.

२. हिमालयातील बर्फ वितळल्यामुळे पूर येतात.

@@@@मानव निर्मित कारणे@@@

1. जमीन समतलीकरण, शहरीकरण, रस्ते, कारखाने, आगगाडी रूळ, खाणकाम यासाठी मोठया प्रमाणात वृक्षतोड केल्यामुळे जमिनीची मोठया प्रमाणात धूप होऊन माती नदी- नाल्यांच्या पात्रात साठून नदी-नाल्यांचे पात्र उथळ बनते.त्यामुळे नदी-नाल्यांत अतिरिक्त पाणी वाढून पूर परस्थिती निर्माण होते.

2. भूकंप वा अन्य कारणांमुळे धरणे फुटून देखील पूर परस्थिती निर्माण होते.

3.  नदी-नाल्यांत केलेले अतिक्रमण, वाढता कचरा यामुळे पात्र उथळ बनून पूर येतो.

पुराचे परिणाम

१. पुरामुळे मनुष्यासह वन्यजीव व पाळीव प्राणी यांची जीवित हानी होते.

२. पुरामुळे घरे,शासकीय कार्यालये, धान्ये कोठार, बँक, यात पाणी शिरल्यामुळे वस्तू, अन्नधान्य व पैसा यांचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते.

३. रस्ते वाहून जातात त्यामुळे वहातुक सुविधा विस्कळीत होतात.

४. वीज ,टेलिफोन सुविधा विस्कळीत होतात.

५. मनुष्य व प्राण्यांची जीवितहानी झाल्यामुळे परिसरात दृगंधी पसरून रोगराई निर्माण होते.

पुराचे चांगले परिणाम

१. नदी- नाल्यांच्या पात्रात साठलेल्या माती व कचऱ्यामुळे जमिनीची पाण्याची पातळी वाढून विहिरींना पाणी लागते.

२. पुरामुळे वाहून येणाऱ्या गाळाचे पुरक्षेत्रात संचयन होऊन चांगली गाळाची सुपीक जमीन तयार होते.

३. पुरामुळे नदी पात्रात अडकलेला कचरा वाहून गेल्यामुळे रोगराई पसरत नाही.

पुरदक्षता

पूर येण्यापूर्वी

१. जास्तीत जास्त वृक्ष लागवड करा. वृक्ष तोडीस प्रतिबंध घाला.

२. मोठी धरणे बांधण्या ऐवजी छोटी व धरणे बांधा.

३. आगी पासून वनांचे संरक्षण करा.

४. नदी पात्रात अडकलेला केर कचरा बाजूला करून पुन्हा कचरा जमा होणार नाही याची काळजी घ्या.

५. नदी- नाल्यांच्या किनारी संरक्षक भिंती बांधा.

६. नदी- नाल्या शेजारी वस्त्या वाढवू नका.

७. आपण ज्या परिसरात राहतो. ते पूरप्रवण क्षेत्र आहे का? याची खात्री करून आवश्यक ती पूर्वतयारी करा.

पूर आल्यानंतर

१. पाण्याची खात्री नसल्याठिकाणी जाऊ नका.

२. घरातील लहान मुले, वृद्ध, अपंग याच्याकडे विशेष लक्ष दया. त्यांना धीर दया.

३. पुरात बळी पडलेल्यांना मदत करा.

४. उंच जमिनीवर जाण्याचा प्रयत्न करा.

५. विदयुत उपकरणे पाण्याखाली जात असतील तर ती त्वरित बंद करा. कुठल्याही परस्थित त्याचा वापर करण्याचा प्रयत्न करू नका.

६. आपल्या घरातील मौल्यवान वस्तू सुरक्षित किंवा उंचीवर ठेवा.

७. वीज प्रवाह असलेल्या ठिकाणांना पासून दूर उभे राहा.

८. पुराच्या पाण्याचा संपर्क झालेल्या वस्तू खाऊ नका.

९. पूर ओसरल्यानंतर आसपासच्या परिसरात पुराचे पाणी साठू देऊ नका.