नागरिकत्व

नागरिकत्व म्हणजे एखाद्या व्यक्तीला एखाद्या देशाचा किंवा राज्याचा कायदेशीर सदस्य म्हणून मान्यता मिळणे.

नागरिकत्वामुळे त्या व्यक्तीला काही अधिकार आणि कर्तव्ये मिळतात, जसे:

• मतदान करण्याचा अधिकार
• निवडणूक लढवण्याचा अधिकार
• देशात राहण्याचा आणि काम करण्याचा अधिकार
• शैक्षणिक आणि आरोग्य सेवांचा लाभ घेण्याचा अधिकार
• कायद्याचे संरक्षण मिळवण्याचा अधिकार

नागरिकत्व जन्म, वंश, विवाह किंवा नैसर्गिकरीत्या (naturalization) मिळू शकते.

अधिक माहितीसाठी:

• Citizenship Act, 1955
• भारताचे संविधान

डाउनलोड करा

नागरिकत्वाची रंजक गोष्ट:जर देशाचे पहिले नागरिक राष्ट्रपती असतील तर दुसरे, तिसरे आणि चौथे कोण? तुमचा नंबर कितवा?

मयुरी वाशिंबे3 महिन्यांपूर्वी

मी भारताचा नागरिक आहे...असे आपण अगदी सहज म्हणतो. पण, तुम्ही कधी विचार केला आहे का की भारताचा दुसरा, तिसरा, चौथा... नागरिक कोण आहे? आणि तुमचा नंबर कितवा आहे. राष्ट्रपती हा देशाचा प्रथम नागरिक असतो हे आपल्या सर्वांना माहिती आहेच. हे लहानपणापासून पुस्तकांतून शिकवले जाते.

जर राष्ट्रपती देशाचे प्रथम नागरिक असतील तर यानुसार तुमचा कितवा नंबर लागतो? देशाचे प्रथम नागरिक राष्ट्रपती, दुसरे उपराष्ट्रपती आणि तिसरे पंतप्रधान असतात. चला तर तुमचा कितवा नंबर लागतो ते जाणून घेऊया...

संविधानानुसार विचार केला तर प्रत्येक सामान्य नागरिक हा भारतातील 27व्या क्रमांकावरील नागरिक असतो. कारण, तरतुदीनुसार पहिल्या 26 क्रमांकांवर भारतातील महत्त्वाच्या पदांवरील व्यक्ती भारतीय नागरिक असल्याचे म्हटले आहे. राष्ट्रपती देशातील अनेक महत्त्वाच्या पदांवर नियुक्ती करतात. सध्या श्रीमती द्रौपदी मुर्मू या भारताच्या 15व्या राष्ट्रपती आहेत. त्या भारताच्या पहिल्या नागरिक आहेत. तर उपराष्ट्रपतींना देशाचा द्वितीय नागरिक म्हटले जाते. सध्या भारताचे उपाध्यक्ष जगदीप धनखड आहेत. अशा प्रकारे ते देशाचे दुसरे नागरिक आहेत.

भारतात देशाच्या पंतप्रधानांना देशाचा तृतीय नागरिक म्हटले जाते. राष्ट्रपती आणि उपराष्ट्रपतींनंतर देशाचे पंतप्रधानपदी असलेली व्यक्ती तिसरा नागरिक असते. सध्या पंतप्रधान नरेंद्र मोदी हे आपले पंतप्रधान आहेत. त्यामुळे ते भारताचे तिसरे नागरिक बनले आहेत.

नागरिकत्वाची रंजक गोष्ट:जर देशाचे पहिले नागरिक राष्ट्रपती असतील तर दुसरे, तिसरे आणि चौथे कोण? तुमचा नंबर कितवा?

मयुरी वाशिंबे3 महिन्यांपूर्वी

मी भारताचा नागरिक आहे...असे आपण अगदी सहज म्हणतो. पण, तुम्ही कधी विचार केला आहे का की भारताचा दुसरा, तिसरा, चौथा... नागरिक कोण आहे? आणि तुमचा नंबर कितवा आहे. राष्ट्रपती हा देशाचा प्रथम नागरिक असतो हे आपल्या सर्वांना माहिती आहेच. हे लहानपणापासून पुस्तकांतून शिकवले जाते.

जर राष्ट्रपती देशाचे प्रथम नागरिक असतील तर यानुसार तुमचा कितवा नंबर लागतो? देशाचे प्रथम नागरिक राष्ट्रपती, दुसरे उपराष्ट्रपती आणि तिसरे पंतप्रधान असतात. चला तर तुमचा कितवा नंबर लागतो ते जाणून घेऊया...

संविधानानुसार विचार केला तर प्रत्येक सामान्य नागरिक हा भारतातील 27व्या क्रमांकावरील नागरिक असतो. कारण, तरतुदीनुसार पहिल्या 26 क्रमांकांवर भारतातील महत्त्वाच्या पदांवरील व्यक्ती भारतीय नागरिक असल्याचे म्हटले आहे. राष्ट्रपती देशातील अनेक महत्त्वाच्या पदांवर नियुक्ती करतात. सध्या श्रीमती द्रौपदी मुर्मू या भारताच्या 15व्या राष्ट्रपती आहेत. त्या भारताच्या पहिल्या नागरिक आहेत. तर उपराष्ट्रपतींना देशाचा द्वितीय नागरिक म्हटले जाते. सध्या भारताचे उपाध्यक्ष जगदीप धनखड आहेत. अशा प्रकारे ते देशाचे दुसरे नागरिक आहेत.

द्रौपदी मुर्मू या भारताच्या 15व्या राष्ट्रपती आहेत. तर भारताचे 14 वे उपराष्ट्रपती हे जगदीप धनखड हे आहेत. - 

द्रौपदी मुर्मू या भारताच्या 15व्या राष्ट्रपती आहेत. तर भारताचे 14 वे उपराष्ट्रपती हे जगदीप धनखड हे आहेत.

भारतात देशाच्या पंतप्रधानांना देशाचा तृतीय नागरिक म्हटले जाते. राष्ट्रपती आणि उपराष्ट्रपतींनंतर देशाचे पंतप्रधानपदी असलेली व्यक्ती तिसरा नागरिक असते. सध्या पंतप्रधान नरेंद्र मोदी हे आपले पंतप्रधान आहेत. त्यामुळे ते भारताचे तिसरे नागरिक बनले आहेत.

 -

भारतातील विविध राज्यांचे राज्यपाल हे देशाचे चौथे नागरिक असतात. उदाहरणार्थ, भगतसिंह कोश्यारी हे महाराष्ट्राचे राज्यपाल आहेत. अशा प्रकारे ते देशाचे चौथे नागरिक आहेत. त्यांच्याप्रमाणेच इतर राज्यांचे राज्यपालही देशाचे चौथे नागरिक असतात. भारताचे माजी राष्ट्रपती हे भारताचे पाचवे नागरिक आहेत. त्यानुसार माजी राष्ट्रपती रामनाथ कोविंद हे देशाचे पाचवे नागरिक बनले आहेत. याशिवाय माजी राष्ट्रपती श्रीमती प्रतिभा पटेल याही देशाच्या पाचव्या नागरिक आहेत.

सर्वोच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश आणि लोकसभेचे अध्यक्ष हे देशाचे सहावे नागरिक असतात. त्यानुसार देशाचे सहावे नागरिक हे सरन्यायाधीश धनंजय चंद्रचूड आणि लोकसभा अध्यक्ष ओम बिरला आहेत. नुकतीच देशाच्या 50व्या सरन्यायाधीशपदी मराठमोळ्या धनंजय चंद्रचूड यांची नियुक्ती करण्यात आली. तर ओम बिरला हे 17व्या लोकसभेचे विद्यमान अध्यक्ष आहेत. त्यांची जून 2019ला निवड बिनविरोध झाली होती.

तर देशाचा सातवे नागरिक हे केंद्रीय मंत्रिमंडळातील सदस्य, राज्यांचे मुख्यमंत्री, नीती आयोगचे उपाध्यक्ष, माजी पंतप्रधान, राज्यसभा आणि लोकसभेचा विरोधी पक्ष नेते हे असतात. तर आठवे नागरिक हे भारतातील मान्यताप्राप्त राजदूत, मुख्यमंत्री (स्वत:च्या राज्याबाहेर), राज्यपाल (स्वत:च्या राज्याबाहेर) हे असतात. सुप्रीम कोर्टाचे न्यायाधीश हे देशाचे नववे नागरिक असतात. देशातील राज्यसभेचे उपाध्यक्ष, उपमुख्यमंत्री, लोकसभेचे उपसभापती, नीती आयोगातील सदस्य, संरक्षण विभागाशी निगडित इतर मंत्री हे दहावे नागरिक असतात. अॅटर्नी जनरल, मंत्रिमंडळ सचिव, उप-राज्यपाल हे देशातील अकरावे नागरिक असतात.

नागरिकत्व कायदा, 1955:

• हा कायदा भारतीय नागरिकत्व मिळवण्यासाठी आणि रद्द करण्यासाठी नियम प्रदान करतो.

नागरिकत्व (सुधारणा) कायदा, 2019 (CAA):

• CAA मध्ये 31 डिसेंबर 2014 पूर्वी पाकिस्तान, बांगलादेश आणि अफगाणिस्तानमधून भारतात आलेल्या हिंदू, शीख, बौद्ध, जैन, पारशी आणि ख्रिश्चन समुदायातील बेकायदेशीर स्थलांतरितांना भारतीय नागरिकत्व देण्याची तरतूद आहे.
• या कायद्यानुसार, अशा लोकांना भारतीय नागरिकत्व मिळवण्यासाठी भारतात 11 वर्षे राहण्याची अट शिथिल करून 5 वर्षे करण्यात आली आहे.
• CAA भारतीय राज्यघटनेच्या अनुच्छेद 14 चे उल्लंघन करते, जे कायद्यासमोर समानता प्रदान करते, असा युक्तिवाद करत अनेक याचिका सर्वोच्च न्यायालयात दाखल करण्यात आल्या आहेत.

नागरिकत्व मिळवण्याचे मार्ग:

• जन्माने नागरिकत्व: 26 जानेवारी 1950 ते 1 जुलै 1987 दरम्यान भारतात जन्मलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला भारतीय नागरिक मानले जाते. 1 जुलै 1987 ते 3 डिसेंबर 2004 दरम्यान जन्मलेल्या व्यक्तीला, जर त्याच्या जन्माच्या वेळी त्याचे आई-वडील भारतीय नागरिक असतील तर तो भारताचा नागरिक असतो. 3 डिसेंबर 2004 नंतर जन्मलेल्या व्यक्तीचे आई-वडील दोघेही भारतीय नागरिक असतील किंवा एक पालक भारतीय नागरिक असेल आणि दुसरा बेकायदेशीर स्थलांतरित नसेल, तर तो भारताचा नागरिक मानला जातो.
• वंशानुसार नागरिकत्व: 26 जानेवारी 1950 नंतर भारताबाहेर जन्मलेल्या व्यक्तीला भारतीय नागरिक मानले जाते, जर त्याचे वडील त्याच्या जन्माच्या वेळी भारताचे नागरिक असतील.
• नोंदणीद्वारे नागरिकत्व: काही विशिष्ट श्रेणीतील लोक, जसे की भारतीय वंशाचे लोक जे 7 वर्षे भारतात राहत आहेत, ते नोंदणीद्वारे नागरिकत्वासाठी अर्ज करू शकतात.
• नैसर्गिकरीत्या नागरिकत्व: जर एखादी व्यक्ती 12 वर्षे भारतात राहिली असेल तर ती नैसर्गिकरीत्या नागरिकत्वासाठी अर्ज करू शकते.
• भूभाग समाविष्ट करून नागरिकत्व: जर कोणताही नवीन भूभाग भारतामध्ये समाविष्ट केला गेला, तर त्या भागातील लोकांना भारत सरकार भारतीय नागरिकत्व देऊ शकते.

नागरिकत्व रद्द होण्याची कारणे:

• जर एखादी व्यक्ती स्वेच्छेने दुसऱ्या देशाचे नागरिकत्व स्वीकारते, तर तिचे भारतीय नागरिकत्व आपोआप रद्द होते.
• जर एखादी व्यक्ती फसवणूक करून किंवा चुकीची माहिती देऊन भारतीय नागरिकत्व मिळवते, तर सरकार त्याचे नागरिकत्व रद्द करू शकते.
• जर एखादी व्यक्ती भारताच्या संविधानाचे उल्लंघन करते किंवा देशविरोधी कार्यात भाग घेते, तर सरकार त्याचे नागरिकत्व रद्द करू शकते.

नागरिकत्व कायदा, 1955 हा भारतीय नागरिकत्व निश्चित करणारा प्रमुख कायदा आहे. हा कायदा भारतीय संविधानाच्या अंतर्गत बनवण्यात आला आहे.

या कायद्यातील तरतुदी खालीलप्रमाणे आहेत:

• जन्म: 26 जानेवारी 1950 रोजी किंवा त्यानंतर भारतात जन्मलेल्या व्यक्तीस जन्म नागरिकत्व दिले जाते.
• वंश: 26 जानेवारी 1950 रोजी किंवा त्यानंतर भारताबाहेर जन्मलेली व्यक्ती, जिचा जन्मवेळी पिता भारतीय नागरिक असेल, ती व्यक्ती वंशानुसार नागरिक मानली जाते.
• नोंदणी: काही विशिष्ट श्रेणीतील लोक, जे काही पात्रता निकष पूर्ण करतात, ते अर्ज करून भारतीय नागरिकत्व मिळवू शकतात.
• नैसर्गिकरित्या: जे लोक भारतामध्ये काही वर्षे (कायद्यानुसार) वास्तव्य करतात आणि ज्यांच्याकडे योग्य पात्रता आहे, त्यांना सरकार नागरिकत्व देऊ शकते.
• भूभाग समाविष्ट करणे: जर कोणताही नवीन भूभाग भारतामध्ये समाविष्ट केला गेला, तर त्या भागातील लोकांना भारतीय नागरिकत्व मिळू शकते.

नागरिकत्व (सुधारणा) कायदा, 2019 (Citizenship Amendment Act, 2019): या कायद्यानुसार, 31 डिसेंबर 2014 पूर्वी पाकिस्तान, बांगलादेश आणि अफगाणिस्तानमधून भारतात आलेल्या हिंदू, शीख, बौद्ध, जैन, पारशी आणि ख्रिश्चन समुदायातील लोकांना भारतीय नागरिकत्व देण्याची तरतूद आहे.

अधिक माहितीसाठी, आपण गृहमंत्रालयाच्या वेबसाइटला भेट देऊ शकता: Ministry of Home Affairs

भारताचे नागरिकत्व मिळवण्याचे मार्ग खालीलप्रमाणे आहेत:

• जन्माने नागरिकत्व: २६ जानेवारी १९५० रोजी किंवा त्यानंतर भारतात जन्मलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला जन्माने भारताचा नागरिक मानले जाते. मात्र, काही अपवाद आहेत. उदा. परदेशी राजनैतिक अधिकारी आणि शत्रूच्या ताब्यात असलेल्या प्रदेशात जन्मलेली व्यक्ती.
• वंशाने नागरिकत्व: २६ जानेवारी १९५० नंतर भारताबाहेर जन्मलेली व्यक्ती जर तिचे वडील जन्माच्या वेळी भारताचे नागरिक असतील, तर ती व्यक्ती वंशाने भारताची नागरिक होऊ शकते.
• नोंदणीद्वारे नागरिकत्व: काही विशिष्ट पात्रता निकष पूर्ण करणाऱ्या व्यक्ती नोंदणीद्वारे भारताचे नागरिकत्व मिळवू शकतात.
• नैसर्गिकरीत्या नागरिकत्व: जर एखादी व्यक्ती काही विशिष्ट अटी पूर्ण करत असेल, तर भारत सरकार त्या व्यक्तीला नैसर्गिकरीत्या नागरिकत्व देऊ शकते.
• भूभाग समाविष्ट करून नागरिकत्व: जर एखादा नवीन भूभाग भारतामध्ये समाविष्ट केला गेला, तर त्या भागातील लोकांना आपोआप भारताचे नागरिकत्व मिळते.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील वेबसाइटला भेट देऊ शकता:

1. गृह मंत्रालय, भारत सरकार https://mha.gov.in/
2. भारतीय नागरिकत्व कायदा, १९५५ https://www.indiacode.nic.in/

भारताचे नागरिकत्व (Indian citizenship) कसे मिळवता येते आणि एका चांगल्या नागरिकाची लक्षणे काय आहेत, याची माहिती खालीलप्रमाणे:

भारतीय नागरिकत्व कसे प्राप्त करावे: भारतीय नागरिकत्व नागरिकत्व कायदा, 1955 च्या अंतर्गत विविध प्रकारे प्राप्त केले जाऊ शकते. त्यापैकी काही प्रमुख मार्ग खालीलप्रमाणे आहेत:

1. जन्माने नागरिकत्व: ज्या व्यक्तींचा जन्म 26 जानेवारी 1950 रोजी किंवा त्यानंतर परंतु 1 जुलै 1987 पूर्वी भारतात झाला आहे, ते जन्माने भारताचे नागरिक आहेत.

2. वंशाने नागरिकत्व: ज्या व्यक्तींचा जन्म 26 जानेवारी 1950 रोजी किंवा त्यानंतर भारताबाहेर झाला आहे, परंतु त्यांचे पालक भारतीय नागरिक आहेत, ते वंशाने भारताचे नागरिक होऊ शकतात.

3. नोंदणीद्वारे नागरिकत्व: विदेशी नागरिक जे काही पात्रता निकष पूर्ण करतात, ते नोंदणीद्वारे भारतीय नागरिकत्व मिळवू शकतात. उदा. भारतीय वंशाचे लोक जे भारतात 7 वर्षे वास्तव्य करत आहेत.

4. नैसर्गिकरीत्या नागरिकत्व: जे विदेशी नागरिक काही विशिष्ट अटी पूर्ण करतात (उदा. भारतामध्ये काही वर्षे वास्तव्य) ते नैसर्गिकरीत्या नागरिकत्वासाठी अर्ज करू शकतात.

5. भूभाग समाविष्ट करून नागरिकत्व: जर कोणताही नवीन भूभाग भारतामध्ये समाविष्ट केला गेला, तर त्या भागातील लोकांना आपोआप भारतीय नागरिकत्व मिळते.

अधिक माहितीसाठी, आपण नागरिकत्व कायदा, 1955 पाहू शकता.

चांगल्या नागरिकांची लक्षणे: चांगल्या नागरिकांमध्ये अनेक महत्त्वपूर्ण गुणधर्म आणि कर्तव्ये असणे आवश्यक आहे, जेणेकरून समाज आणि राष्ट्र উন্নতিच्या मार्गावर अग्रेसर राहतील. काही प्रमुख लक्षणे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. कायद्याचे पालन: एक चांगला नागरिक नेहमी देशाच्या कायद्यांचे आणि नियमांचे पालन करतो.

2. मतदान: मतदान करणे हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे. चांगला नागरिक नेहमी आपल्या मताधिकारचा वापर करतो आणि योग्य उमेदवार निवडतो.

3. कर भरणे: देशाच्या विकासासाठी कर भरणे आवश्यक आहे. चांगला नागरिक नियमितपणे आपले कर भरतो.

4. सार्वजनिक मालमत्तेचे जतन: सार्वजनिक मालमत्तेचे नुकसान न करणे आणि तिची काळजी घेणे हे चांगल्या नागरिकाचे लक्षण आहे.

5. पर्यावरणाचे रक्षण: पर्यावरणाचे रक्षण करणे आणि प्रदूषण कमी करण्याचा प्रयत्न करणे हे एक महत्त्वपूर्ण कर्तव्य आहे.

6. सामाजिक कार्यात सहभाग: गरजू लोकांना मदत करणे आणि सामाजिक कार्यात सक्रियपणे सहभागी होणे.

7. देशभक्ती: देशावर प्रेम करणे आणि देशाच्या संरक्षणासाठी तत्पर असणे.

8. सहिष्णुता आणि समभाव: इतरांच्या मतांचा आदर करणे आणि त्यांच्याशी सहानुभूतीने वागणे.