अशाब्दिक संवाद

न बोलता स्वच्छता आणि व्यवस्था करताना अशाब्दिक संवाद (Non-verbal communication) दर्शवला जातो.

अश्या वेळी हावभाव, देहबोली (body language) आणि कृती यांवर लक्ष केंद्रित केले जाते.

खाली काही अशाब्दिक संवादाची उदाहरणे दिली आहेत:

• हावभाव: कचरा उचलून कचरापेटीत टाकणे, धूळ झाडणे.
• देहबोली: कामात व्यस्त असणे, जलद हालचाल करणे.
• नेत्र संपर्क: एखादी वस्तू योग्य ठिकाणी आहे की नाही हे पाहण्यासाठी विशिष्ट दिशेने बघणे.

हे सर्व प्रकार न बोलता स्वच्छता आणि व्यवस्था दर्शवतात.

अशाब्दिक संवाद:

अशाब्दिक संवादाचे प्रकार:

• हावभाव: हातवारे, डोळे मिचकावणे, बोटे मोडणे
• देहबोली: उठण्याची-बसण्याची पद्धत, चालण्याची पद्धत
• चेहऱ्यावरील भाव: हसणे, रडणे, राग व्यक्त करणे
• आवाज: आवाजाची लय, तीव्रता
• स्पर्श: हस्तांदोलन, मिठी मारणे
• देहावकाश: दोन व्यक्तींमधील शारीरिक अंतर
• वस्तू आणि प्रतीके: कपडे, केशभूषा, चिन्ह

उदाहरण:

अशाब्दिक संवाद म्हणजे शब्द वापरल्याशिवाय संवाद साधणे. यामध्ये हावभाव, चेहऱ्यावरील भाव, देहबोली, आवाज आणि स्पर्श यांचा वापर केला जातो.

उदाहरणार्थ:

• चेहऱ्यावर स्मितहास्य असणे म्हणजे आनंद व्यक्त करणे.
• हातवारे करून बोलणे.
• डोळ्यांमधून बोलणे.
• शारीरिक हावभाव.

अशाब्दिक संवाद तोंडी संवादाला अधिक प्रभावी बनवतो आणि भावना व Attitudes व्यक्त करतो.

प्राचीन चीनमध्ये राजदरबारात एखादा व्यक्ती खोटं बोलला का खरं हे पाहण्यासाठी त्याच्या तोंडात त्याला थोडे कोरडे तांदूळ धरायला सांगितले जायचे, प्रश्न विचारला जायचा आणि तांदूळ चावत चावत बोलायला लावायचे. थोड्या वेळाने ते तांदूळ त्या व्यक्तीला तोंडातून बाहेर काढायला सांगितले जायचे. जर तांदूळ कोरडे दिसले तर मानले जायचे की ती व्यक्ती खोटं बोलत आहे आणि ओलसर/भिजलेले दिसले तर ती व्यक्ती खरं बोलत आहे असे मानले जायचे. हि पद्धत आजपासून ३००० वर्षे आधी उपयोगात आणल्याचे दाखले मिळाले आहेत.

कोरडे तांदूळ म्हणजे खोटं आणि ओलसर तांदूळ म्हणजे खरं ही भानगड नेमकी आहे तरी काय? तोंडाचे पाणी पळणे हे काय ज्यांना माहित आहे त्यांना कदाचित लवकर समजेल. माणुस ज्यावेळी अतिशय चिंताग्रस्त किंवा घाबरलेला असतो त्यावेळी त्याचा तोंडात लाळ  बनण्याची प्रक्रिया मंदावते किंवा थांबते. त्याचमुळे त्याचे तोंड कोरडे पडते. अपराधी भावनेमुळे उत्तर देताना अशा व्यक्तीच्या तोंडातील तांदूळ देखील कोरडेच राहतात आणि त्याचा दोष/अपराध सिद्ध होतो. मग आहे ना हि देहबोली एकदम प्रामाणिक?

देह बोली/शारीरिक भाषा  पाहून मानसिक अवस्था, विविध भावना, शारीरिक आवश्यकता, आरोग्याची स्थिती, प्रेरणा, प्रवृत्ती आणि उर्मी ह्या नक्कीच ओळखता येतात कारण आपल्या मेंदूच्या तीन मुख्य भागांपैकी दोन जुने/आदिम/प्राचीन भाग आपल्या सर्व शारीरिक प्रतिक्रियांना नियंत्रित आणि संचालित करतात. त्या दोन भागांना क्रमशः सरीसृप मस्तिष्क आणि हस्तपाद मस्तिष्क  असे म्हंटले जाते.

आता मुळात विचार करणे म्हणजे नेमके काय? ते आधी थोडक्यात समजून घेऊया (विचार करण्यावर थोडा विचार करूया!). विचार करणे म्हणजे एखादा मुद्द्यावर तर्कशुद्ध चिंतन करणे आणि त्याआधारे कल्पना, मत किंवा निर्णय बनविणे. विचार करणे ही मेंदूच्या अशा भागाची करामत आहे जो आपल्या आतपर्यंत झालेल्या विकासाच्या इतिहासातील खूप अलीकडच्या काळात बनला आहे ज्याला नवमस्तिष्क  असे म्हणतात.

एखाद्या व्यक्तीचा फक्त चेहरा, डोळे, दृष्टीक्षेप आणि ढब/आसन  पाहून एखादा व्यक्ती विचार करत आहे हे देखील दुरून ओळखता येते आणि त्याचे विचार करताना बदलणारे हावभाव  आणि प्रतिक्षिप्त क्रियापाहून विचाराची सकारात्मकता किंवा नकारात्मकता देखील ओळखता येते. वर दाखवलेले 'विचार करणारा माणूस' हे शिल्प अत्यंत प्रसिद्ध आहे.

बोली भाषाहे विचार रचण्याचे, मांडण्याचे, व्यक्त करण्याचे आणि पसरवायचे एक अजोड माध्यम आहे त्यामुळे केवळ देहबोली पाहून थेट मनात/मेंदूत नेमके काय विचार घोळत आहेत ते ओळखणे आणि त्याच्याही पुढे जाऊन त्यांचा सविस्तर शाब्दिक तपशील  ) मिळवणे किंवा समजणे हे अतिशय अवघड, दुरापास्त किंवा अशक्य आहे.

माणसाचा चेहरा व राहणीमान हा फक्त एक देखावा आहे. खरी ओळख तर त्याचे बोलणे व व्यवहार यामुळेच होते. असे का म्हटले जाते?

भिन्न प्रजातीतील अथवा प्रवर्गातील प्राणी-पक्षी एकमेकांसोबत संवाद साधू शकतात का?

माणूस हा खोटं बोलणारा एकमेव प्राणी आहे का?

देहबोलीसाठी (Body language) महत्त्वाची बाब म्हणजेverbal communication (तोंडी संवाद) आणि nonverbal communication (तोंडी संवाद वगळता) यांच्यात समतोल असणे.

Nonverbal communication मध्ये हावभाव, चेहऱ्यावरील हावभाव, आवाज, देह मुद्रा आणि शारीरिक हालचाली यांचा समावेश होतो.

चांगल्या देहबोलीसाठी काही महत्वाचे मुद्दे:

• आत्मविश्वास: आत्मविश्वासपूर्ण देहबोली प्रभावी असते.
• eye contact (दृष्टी संपर्क): बोलताना समोरच्या व्यक्तीकडे पाहणे महत्वाचे आहे.
• चेहऱ्यावरील हावभाव: आपले हावभाव सकारात्मक आणि मनमोकळे असावेत.
• शारीरिक हावभाव: आपले हात आणि शरीर यांचा योग्य वापर करावा.
• ऐकणे: समोरच्या व्यक्तीला लक्षपूर्वक ऐका.

या गोष्टींच्या मदतीने तुम्ही तुमची देहबोली सुधारू शकता आणि अधिक प्रभावी बनू शकता.